ענערגיע

[זית רענן]

לאמיר אביסל רעדן וועגן ענערגיע.

דיסקלעימער, איך האב נישט קיין סאך צו פארקויפן אינעם נושא, אבער די ביסל וואס איך וועל ארויסלייגן וועט האפנטליך דינען דעם ציל און עפענען א שמועסן איבער'ן נושא, איך ווייס בידיעה ברורה אז ס'דא פאראן א שיינע צאל קלוגע חברים וואס וועלן קענען אריינרעדן און צולייגן און האפנטליך וועט דא עפעס ווערן.

זית'ל, שוין גענוג גע'דרש'נט.... קום שוין צום ווארט.

אונזער זון שיינט אויף אויפן האריזאנט יעדע אינדערפרי און כאפט א דרימל אויף דער נאכט.

וויפול ענערגיע גיבט די זון ארויס?

יעדע איינציגע סעקונדע, געט די זון ארויס גענוג ענערגיע צו קענען צושטעלן עלעקטריציטעט פארן גאנצן כדור העולם פאר א משך פון פינף הונדערט יאר!
ס'טייטשט, אין משך פון צוועלף סעקונדעס האט די זון ארויסגעגעבן גענוג עלעקטריציטעט פארן גאנצן וועלט זינט אדם הראשון ביז יעצט.

די זון דינט שוין אזוי לפחות קרוב צו זעקס טויזנט יאר, אדער לויט די וואס זענען מקיים דעם מאמר חז"ל 'חכמה בגוים תאמין' אן קיין דריידלעך און פשעטלעך, אריבער פיר און א האלב ביליאן יאר (למספרם שטייצעך...).

אין אונזער גאלאקסי 'די מילקי וועג', איז דא נאך ארום פיר הונדערט ביליאן אזאנע שטערנס ווי אונזער זון (טייל גרעסערע און טייל קלענערע).

אינדערמיט פון אונזער גאלאקסי איז דא א ריזיגן 'שווארצע לאך' וואס האט אין זיך א צעדרייטע מאס פון ענערגיע וואס א מענטש איז נישט ביכולת צו באגרייפן. דער 'שווארצער לאך' איז די גורם אז אלע שטערנס אינעם גאלאקסי זאלן זיך דרייען ארום איר (אריינגערעכנט אונזער זון מיט איר גאנצע סאלער סיסטעם, אנחנו בתוכה)

צו פארשטיין אביסל די שטארקייט פונעם ענערגיע פון א שווארצע לאך, וועט זיין גענוג צו זאגן אז א שווארצע לאך די סייז פון אן עפל, וועט קענען אריינשלינגן אונזער גאנצן כדור העולם אין זיך!

די שווארצע לאך אין מיטן אונזער גאלאקסי איז ארום פיר און האלב מיליאן מאל די גרויסקייט פונעם זון וואס איז 1.3 מיליאן מאל די גרויסקייט פון אונזער כדור הארץ, און זי איז נישט די גרעסטע שווארצע לאך אין די ספערן, אין פאקט זענען דא שווארצע לעכער וואס זענען צענדליגע טויזנטע מאל גרעסער ווי אונזער שווארצן לאך.

אונזער וועלטל (די בלויע פינטל), רעלאטיוו צום זון.

 

[אלעזר]

ענדליך אן אשכול וואס פאסט זיך טאקע פאר העמק דבר, נישט קיין ליידיגע דעבאטעס וועלכע פאנטאזיע איז מער מסתבר. אגב, ביזטו זיכער אז ס'נאר איין שווארצע לאך וואס האלט צאם די מילקי וועי גאלאקסיע און נישט אפאר שווארצע לעכער צוזאמען?

 

[זית רענן]

ענדליך אן אשכול וואס פאסט זיך טאקע פאר העמק דבר, נישט קיין ליידיגע דעבאטעס וועלכע פאנטאזיע איז מער מסתבר. אגב, ביזטו זיכער אז ס'נאר איין שווארצע לאך וואס האלט צאם די מילקי וועי גאלאקסיע און נישט אפאר שווארצע לעכער צוזאמען?

Click to shrink...

שווארצע לעכער איז דא ארום א הונדערט מיליאן אין אונזער מילקי וועג גאלאקסי.
זיי זענען אבער רעלאטיוו קליינע, יעדע מאל וואס א שטערן שטארבט ווערט עס פארוואנדלט אין א שווארצע לאך.

וואס האלט אונזער גאלאקסי צוזאמען איז דער *Sagittarius A פון וואס איך האב גערעדט.

 

[הק' לייביש שרייבער]

אונזער גאלאקסיע די מילקי וועי איז צוזאמען געהאלטן ביי גערעוויטי כוחות.

די ריזיגע שווארצער לאך (די געשטארבענע שטערן'ס) אין די צענטער באוויסט אלץ Sagittarius A*, שפילט א וויכטיגע ראלע אין דיזע סטרוקטור.


אזוי ארבעט דאס

1. די גרעויטעשאנעל צענטער

Sagittarius A*, מיט זיין זייער שטארקע גערעוויטי כוחות די שלעף וואס האלט עס אנקערט די שטערן שטויב און די גאסן פון די מילקי וועי. ער דינט ווי די צענטער פונקט ארום אין וואס די גאלאקסי ספיירעלט ארום זיין ראטאציע ארעמעס

1. די ריזיגע שווארצע לאך

דער מאסיווע פון די Sagittarius A*, איז א ריזיג געשאצט צו זיין ארום 4 מיליאן מאל די זון. דאס אליינס איז א גורם אז די גערעוויטי וואס האלט אלעס אין זייער פלאץ זאל זיין אזוי שטארק צו קענען באווייזן צו האלטן אלעס אין פלאץ. דאס איז ענערדזשי וואס זי שטעלט צו לאפוקי לעקטער פאר די יוניווערס.

1. געלאקטיק דיינעמיקס Galactic Dynamics

די דיינעמיקס (ודי מאוומענטס, די אפעקטס און די אינטערעקשאנס וואס דאס האט מיט זיין ארום) פון די געלעקסי וואס איז קולט די ארביטס פון די שטערנ'ס און די אויסשטעל פון די שטערן ארום און בכלל די וועג ווי אזוי די גאלאקסי איז אויס געשטעלט (די שעיף) ווערט אינפלוענצירט ביי די גערעוויטי כוחות פון Sagittarius A*. אפי' די שווארצע לאך זעלבסט איז נאר א קליינע חלק פון אלעס וואס די גאלאקסי שטעלט צו וואס איז אין א פאזיציע אין די צענטער איז זייער וויכטיג אין די גאלאקסי געדרייעכטץ און סטרוקטור.

1. דארק מעטער Dark Matter

אונטער דעם Sagittarius A (וואס מיר ווייסן שוין וואס דאס איז פון די פריערדיגע שטיקלעך) איז דא א שטח א רעדיוס וואס מען רופט דארק מעטער (עס נעמט אויף 27% פון ספעיס. "שטיתים" ווייל מען איז נאך נישט דערגאנגען ווי טיף, הויעך, און זייטיג ספעיס גייט)

עס ווערט אנגערופן דארק מעטער דערפאר וואס עס נעמט אין זיך נישט אריין גאר נישט. נישט קיין לעקטער ריפלעקשאן אדער סיי וואס. עד כדי כך, דאס איז מוחלט נישט זעהעדיג אינוויזיבל. טא אויב אזוי מאן יאמר עס עקזעסטירט. נאר די גערעוויטי וואס דער שטח גוט ארויס איז שטערקער פון שטארק און אפי' עס ווערט נישט געזעהן שפירט זיך די שטארקייט פון די גערעוויטי וואס די אפעקט דערפון ווערט געשפירט אזוי שטארק ווי די גאלאקסי גערעוויטי אדער מער.

און קורצן.

מילקי וועי איז א קאמבינאציע פון די גערעוויטי כוחות פון די Sagittarius A. דאן די שטערנ'ס די גאזן, שטויב און א שיין שטיקעל פון די דארק מעטער וואס ווערט גענוצט ווי אן ענןועלאופ פאר פאפיר זענען די פריער דערמאנטע פאקטארן ענוועלאופן דעם גאנצען געלעקסי ובתוכם אונזער וועלט וואס איז א געלעקסי בנ''ע.

 

[הק' לייביש שרייבער]

דער כדור הארץ באקומט געוויסע כוחות פון ספעיס וואס עס דארף צו האבן צו פונקציאנירן. לדוגמה,

1. ליכטיגקייט פון די זון.
2. קאסמיק רעיס Cosmic Rays
3. סאולער ווינד
4. מעטערוידס Meteoroids
5. ענערגיע פון גאר וייטע שטערן אין גאלאקסי'ס

לאמיר צונעמען איינס איינס. פאר מיר גייען וויטער זייט ווויסען אז עס איז דא נאך מער אבער די 5 זענען די באקאנטע און די וויכטיגע אפטיילונגען. נישט אז די אנדער וואס ווערט נישט דא אויסגערעכנט איז נישט ווכטיג עס איז פונקט אזוי וויכטיג נאר עס רורט אונז נישט אן אין דעלי בעיסעס.

1. ליכטיגקייט פון די זון.
די מערסט וויכטיגע ענערדזשי מיט וואס דער מענטשהייט באנוצט זיך דא אויף דער ערד וואס מען באקומט פון ספעיס און געלעקסי פאר געוואוקסען, עס רופט זיך פאטאסינטיעסעס photosynthesis. דאס איז די פראסעס וואס ווערט גענוצט אין פלענטס און אין באקטעריעס צו קאנווערטן די ליכטיגקייט ענערדזשי פון זון צו א קעמיקאלע ענערדזשי וואס ווערט אוועק געלייגט אין *מאלעקיועלס אזוי ווי למשל גלוקאוס ד.מ. אז כמעט א יעדעס לעבעדיגע חיות ווערט געפיטערט פון די ענערדזשי וואס דער זון שיקט צו אונזער וועלטעל.

און פארשטייט זיך אליינס וואס דאס ווייסט א יעדעס דרדיקי אז דאס קאנטראלירט אויך אונזער וועטערס, און קלימאט.

2. קאסמיק רעיס.
דאז זענען די הועכע ענערדזשי אבער פארט פיצקילע שטיקער וואס האקט אריין אין דעם ערד'ס אטמעספערע מער ווייניגער **פרוטאנס און אטאמיק ניוקליי פון אינדעראויסן (די סאולער סיסטעם)

קאסמיק רעיס, קען אפעקטירן דעם אטמעספערע און האלט אין איין ווערן שטודירט ווי אזוי דאס ארבעט און די אפעקט וואס דאס האט אויף די וואלקענעס פארמעישאן און די קלימאט.

המשך יבוא ברינה

___
* די קעמיקעל סטרקטור איז מאנאסאקערייד monosaccharide וואס מיינט א סינגעל מאלעקיועל וואס קען נישט צובראכען ווערן אין צווייען אפי' מען לייגט צו א צווייטער סובסטענס ווי למשל וואסער אין צוקער וועט נישט צוברעכען איין שטויבעל ציקער. דאס איז צוזאם געשטעלט 12 מינע היידרידזשען אטאמס (איך האף אז דאס איז נאך גענוג סימפעל פאר אייך. איך ווער שוין פארלוירן ווי אזוי דאס מסביר צו זיין)

גלוקאוס איז די פריימערי ענערדזשי פאר דאס חיות פון רוב לעבעדיגע געוואוקסען. מען קען גיין אין די הסברים טיפער און טיפער און צוברעכן א יעדעס אייניגעסטע קעמיקאל אין פיצלעך ווי אזוי דאס ארבעט און ווי אזוי עס איז צוזאם געשטעלט. אבער אין קורצן דאס באקומען מיר פון די זון.

** די ווערטער מיינען די יסודותדיגע קאמפאונענטס אויף די אטאמס ווי מיר קענען דאס (א יעדעס חפץ, דבר גוש איז צוזאם געשטעלט פון מיליאנען אטאמס) די זאך אליינס האט 8 קעראקטאריסטיקס וואס א יעדעס איינס ווערט א נייער טוץ פון קאמפאונענטס. ע"כ לאמיר עס לאזן דא.

 

[זית רענן]

א בליק אויף ארויס און אויף אריין.

ווען דו וועסט נעמען א האנדפול פון זאמד, וועסטו האבן בערך 30,000 שטיקלעך זאמד אין דיין האנט, יעצט טראכט וויפול זאמד איז דא אין א פולע גאפל פון א טראקטער... טויזנטער מאל אזוי סאך, אין א בארג וועט אריינגיין הונדערטער טויזנטער טראקטער גאפלעך פון זאמד, אינעם גאצן כדור הארץ איז דא מיליאנען אזאנע בערד פון זאמד.

יעצט נעם אלע ברעקלעך זאמד פונעם כדור הארץ און פארגלייך עס צו די צאל פון שטערנ'ס אינעם יקום, וועלכע איז מער?

אויב האסטו געזאגט שטערנ'ס ביסטו גערעכט!
אבער נישט סתם מער, נאר אזויפיל ווי ארום הונדערט טויזנט מאל אזוי סאך!
און דאס איז נאר אויף די שטערנ'ס וואס זענען נאך אינעם קאסמישער הארייזאן, (ביז וואו מיר קענען זען, וואס איז א מרחק פון ארום פערצן ביליאן ליכט יארן, ווייטער פון דעם זענען אויך פאראן שטערנ'ס אבער זייער ליכטיגקייט וועלן מיר קיינמאל נישט זען, וויבאלד די עקפענשאן פונעם יוניווערס איז שנעלער ווי די שנעלקייט פון ליכטיגקייט).

שטערנ'ס זענען זייער א קליין פראצענט פון די ספערן (יוניווערס), אזוי קליין אז פראצענטואל איז עס זייער נאנט צו נול!

די גרויסקייט פון אונזער יקום איז אזוי ריזיג אז ס'נישט מעגליך באמת איר צו באגרייפן.

מיר מענטשעלעך געפינען זיך אינעם כדור הארץ וואס דרייט זיך ארום אונזער לאקאלער שטערן, באקאנט אלס דער זון וואס, ווי אויבן דערמאנט, איז איבער א מיליאן מאל גרעסער פון אונזער וועלטעלע. דאס מיינט אז אויב זאלסטו נעמען אלע זאמד פונעם וועלט וועסטו דארפן ארויסנעמען איין איינצלנע ברעקל דערפון און צעטיילן אין הונדערט טויזנט און דערנאך דעם הונדערט טויזנט'סל צעטיילן אויף איבער א מיליאן וועסטו האבן וואס מיר זענען קעגן די סכום שטערנ'ס.

יעצט שפרייט אויס יעדע הונטערט טויזנט'סל פונעם זאמד'ל אז יעדעס שטויב'ל זאל זיין צוועלף מייל אפגערוקט איינס פונעם אנדערן, האסטו דעם רעלאטיוו מרחק צווישן איין שטערן צום צווייטן לפי ערך.