- זיך איינגעשריבן
- סעפ. 14, 2024
- מעסעדזשעס
- 78
- רעאקציע ראטע
- 553
ווייניג אויסגעבויטע סיפורים פונעם פאלקלאר סארט פירן דעם ליינער אריין אין א וועלט פון ווייטענישן, שפאנענדסטע מקומות, פארווארפענע ממלכות, און ווילדסטע באגעגענישן, ווי דער פלאטישער סיפור פון ״שלשה אחים״, אדער ווי זי איז באקאנט מיט איר דייטשמערישן נאמען ״די דריי ברידערן און די דריי מצוות״, אן עולם וואו פאנטאזיע לאזט זיך וואוילגיין איבער די שיקזאל פון אירע העלדן אין פארעם פון דריי רייזנדע, שטעלט זיי אין טיפסטע סכנות דרכים און דערנאך זיי מרים צו פאזיציעס ווי יועצים און משני מלכים, אלץ אין א שפראך פון עתיקין מיט פסוקישע אויסדרוקן.
ווער עס איז אויסגעוואקסן צווישן די כ׳ און די נ׳ יארן, האט געהאט די געלעגנהייט צו באגעגענען די ״תרפים״, בגלוי צו בצנעה, און איך רוף דעם בוך בלשון תרפים ווייל זי האט זיך ערהאבן א רעפוטאציע פון ריין שקר, גענאשט און אויסגעזויגן, כולו כבוש אין פאנטאזיע, און דערפאר ביטול זמן מדאורייתא, כמעט ווי א ספר חיצוני, א פרעמדע תאווה, און א בושה צו ליינען, און איר מקום קבוע איז ביי געוויסע געווען אין בית הכסא. אבער מיר פערזענליך אזויווי נאך פולע יוגענטליכע האט די מעשה אריינגעבלאזן א פינסטערע אוואנטוריסטישע רייץ, ווילדער עקסטעזע צו ווילדענישן וואס א רייזנדע קען נאר חלום׳ען, צו דזשונגל, מדבריות, גזלנים, מענטשן פרעסער, אימה׳דיגע בערג, פארווארפענע ימים, און ממלכות בקצות תבל.
״ספר מעשה פליאה מגימל אחים : ... וואונדערליכע דערציילונג פון דריי ברידער : פון וועלכען מען קען זיך אפלערנען א מוסר השכל ווי אפצוהיטען די מצוות חז"ל ... וויליאמסבורג : שמירת שבת פאבלישינג שנה תשכ"ד
בלויז צווישן די אומות העולם געפונט מען א שפע פון סיפורים בכגון דא, איין ביישפיל איז טאקע איר פארגייער די באקאנטע ״בבא דאנטוניא״ וואס איז דער אבי אבות הבבא מעשיות, אדער ווי אנדערע רופן איר ״דער ביבל פון בובא מעשיות״, וואס טראץ איר אלטע היסטאריעמיט אידיש א דאנק דעם פארטייטשונג דורך׳ן חכם הכולל אליהו בחור בעל המתורגמן, איז זי ארגינעל ממקור נכרי. אן אנדער דוגמה איז דער פראנצויזישער בוך הידוע בשם ״טויזנט און איין נאכט״ נתפרסם געווארן בארצות אייראפא מיט איבער דריי הונדערט יאר צוריק, וואס איז א זאמלונג פון טויזנט מיט איין אראבישע און אריענטאלישע פאנטאזיע מעשיות איבער ריטער, אוואנטוריסטן, און נפלאות, וואס א טייל פון די סיפורים האבן אגב געטראפן זייער וועג אריין צווישן די סיפורי ר׳ נחמן והדובנער.
סיפורים איבער ריטער, נפלאות, און ארמונות מלכים באשטייען שוין טויזנטע יארן, דער סיפור פון יוסף מיט די ברידער איז איינס אזיינס, אויך דער סיפור יונה האט וואס ״צו פארקויפן״ אין דעם ״זשאנרא״, און א ריי סיפורי חז״ל ווי גוזמאות רבה בר בר חנה, ביז סיפורי רב ניסים גאון, און סיפורי בעל שם, סיפורי ר׳ נחמן ביז סיפורי בן איש חי (שוין א בן דורו פון מחבר השלשה אחים) ועוד ועוד. נאר וואס, אזא לאנגע געבויטער פלאטישער סיפור מקשה אחת, וואס נעמט צאם אלע בעסטע מאטיוון פון אלדע סיפורי מעשיות, תחת קורות גג אחת, פארמאגט נאר אונזער באליבטער שלושה אחים, דאס בוך וואס אפילו קינדער האבן זיך געשעמט צו ליינען בפומבי מרוב הפאנטאזיעס שבו.
דאס בוך איז אין די ל׳ און מ׳ יארן פארשפרייט געווארן דורך דעם קוריאזן רעבעלע און נגיד הרב הצדיק מראצפערט וויליאמסבורג ז״ל, נאר די מעשה גופא איז באצויגן געווארן צו א פרוי וועלעכע האט עס געשריבן בסוף ימיה על מיטת חוליה אין שפיטאל. אזוי פלעגט איך הערן אין חדר ביי רעגנדיגע ריסעס דא און דארט דורך א אינגל וואס האט געוואגט דאס אויפצוברענגען אויפן טיש, א פרוי פון די היימישע אונגארישע משפחות שוין נאכן קריג.
מיר איז דער ״פרוי אין שפיטאל״ גירסא נישט געשטאנען גלייך, ס׳האט זיך מיר נישט געזעצט אין שכל אז א מעשה פון קאמעלן און ארמונות מלכים זאל זיין געשריבן אין א דור שוין פארפלייצט מיט גרויע טעכנאלאגיע, און פירקאנטיגע בנינים. ולא זו בלבד, איך האב דעם סיפור געקענט דורך אלטע געלע בלעטער, פון א מהדורא וואס האט געהייסן ״די דריי ברידערן און די דריי מצוות״, און דאס לשון איז עברי-טייטש׳דיג, צאנה וראנה׳דיג, געשריבן נישט מיט טינט נאר מיט פישעכטץ, וואס נאכן קריג איז אזא לשון נישט געווען גאנגבאר, ספעציעל נישט אין די היימישע קרייזן. נעם צום ביישפיל די אידיש פון בעלייכטונגען און אנדערע אויסגאבעס און ביכער פון די ערשטע יארן נאכן קריג, כאטש זייער אידיש איז שוין אויך אנדערש פון היינטיגן, זענען זיי שוין פון לאנג נישט עברי-טייטשדיג, דערפאר איז לא יתכן אז דאס ביך איז פארפאסט אזוי שפעט ווי שוין נאכן קריג דורך א אונגארישע ירושלימע אידענע.
ביז נקלע איין שבת ערב פסח אין עמיצנס שטוב, און כ׳האב דארט געטראפן דעם סיפור שלושה אחים אין אן אנדער פארלאגע ווי איך האב געקענט ביז אהער פון מיין זיידנס בוידעם, דא איז קענטליך די זעלבע סיפור, נאר דאס מאל שוין נישט אין א צאנה וראנה אידיש, נאר א אידישע-ליכט׳דיגע, און דא איז ער מער אויסגעצויגן, און די פאנטאזיעס ווילדער. ביז ס׳איז מיר נאך נאכפארשונגען קלאר געווארן, ס׳דא צוויי מחברים, איינער אן קדמוניות׳דיגער פון פארן קריג, וואס איז דער ארגינעל אין עברי טייטש, און איינע א שפעטעריגער, שוין נאכן קריג וואס האט מוסף געווען מטעמים צום סיפור, און דאס איז די פרוי די מחברת על מיטת חוליה.
אט איז פונעם שער בלאט פונעם סיפור - (ווארענונג: נאסטאלגיע - נאסטאלגיע - נאסטאלגיע(
״ דאס שלשה אחים : ... בעשריבען און בעארבייט פון בילא שטערן, לויט די ... ברימטע וואונדערליכע געשיכטע מעשה משלשה אחים ... ירושלם : שנת תשכ"ב-תשכ"ד
הייסט עס די דאזיגע בילא שטערן איז די מיטאלאגישע פרוי על מיטת חוליה וואס האט צוגעפיצט אין איבערגעארבעט דעם אלטן דריי ברודערן. וואס א דאנק איר איז די מעשה געווארן א טייל פונעם אוואנטוריסטישער פאנטאזיע אין קאפ ביים היימישן ציבור אין די צוויי דורות נאכן קריג?
אלזא דער פארלענגערטער נוסח וואס איך האב געזעהן יענעם שבת ערב פסח איז דעם ביילא שטערן׳ס ווערק, און דער אנדערער וואס איך האב ביז אהער געקענט איז א קדמוניותדיגער בוך. די שאלה ווי קדמוניות׳דיג? בואו חשבון. לכאורה איז דאס נישט א פארטייטשטער בוך, נאר ארגינעל געשריבן אין אידיש.
טראץ וואס געשריבענע סיפורים אין די אידישע שפראך גייט צוריק ביז אזוי פרי ווי ארום פינף הונדערט יאר צוריק, איז אבער די ערשטע אידיש וואס מיר זענען היינט ביכולת צו פארשטיין, נישט פריער ווי מתקופת הע״ט (עברי טייטש) וואס איר ״תור הזהב״ איז געווען ארום די סוף ת״ק און פריע ת״ר יארן (תקופת החתם סופר והדברי חיים), דאס איז א תקופה ווען אידיש איז שוין גענוג נאנט אז מיר זאלן דאס פארשטיין אבער גענוג ווייט אז ס׳זאל גיבן דעם אלטערטימליכן איינדרוק, ווייל דאס איז געווען נאך איידער די רעוואלוציע אין די אידישע שפראך, וואס האט געגעבן אידיש פרישע שארפע כללים און א פנים חדשות אזויווי מיר קענען היינט. אט דער תקופת העברי טייטש איז ווען די אלע עברי טייטשט ווערק וואס מיר קענען פון די ברוינע בלעטער זענען נתחבר געווארן.
אשר על כן טאמער זאל זיך ארויס שטעלן אז דאס איז נתחבר געווארן ארום יענע תקופה, וועט עס מיר נישט זיין קיין חידוש און וועט פונקטליך שטימען. שטעלט זיך אמנם ארויס אז דאס בוך איז ארויס צום ערשטן מאל אין פוילין אין יאר תרמ״א, און איז זינט דאן ארויס ברחבי פוילין און ליטא אין פארשידענע מהדורות.
״מעשה מג' אחים : איינע ... וואונדערליכע גשיכטע פאן דרייא ברודער גרוסע לייט, הנקרא מעשה פליאות : אין דרייא טייל ... / ארויס גיגעבין פון ר' ישראל פון לאדז.
ווער איז געווען ר יענקל לערער? געבוירן איז ער ארום תק״פ און געלעבט האט ער ווי עס ווייזט אויס אין לאדזש. נאר דערמאנענדיג לאדזש דארף דאס שוין זיין א שטיקל רעפערענץ אויף די אייגענע אקסל, ווייל לאדזש האט זיך ערהאבן א נאמען פון האנדל און פאנטאזיע, איי וואס א שייכות האבן די צוויי? ווייזט אויס אז זיי האבן… לאדזש איז געווען די אדעסא פון פוילין, א טויער צום אריענט, דא זענען אנגעקומען כלערליי סוחרים און שטאפן פון טערקיי און ווייטן מזרח, וואס האט אויפגערייצט דעם דמיון פון אירע איינוואוינער, און דא זענען ארויס מער סיפורי מעשיות אין פראפארציע מיט אנדערע שטעט.
יעצט צוריק צו דעם ״יעקל לערער״ אונזער ״מחבר״ וואס מיר האבן נאר וואס אנטדעקט פון די שמות באקס. קיין סך איז זעהט זיך אויס נישט באקאנט וועגן אים, ער שרייבט כמעט נישט וועגן זיך, עכ״פ אויפן געוועב איז נישט בנמצא קיין ביאגראפיעס וועגן אים, נאר וואס מ׳זעהט יא ווען מ׳לייגט אריין זיין נאמען איז אז ער האט מחבר נאך אידישע סיפורים חוץ שלשה אחים, רוב פון זיי זענען ארויס צום דרוק סוף ימיו פונעם מחבר אדער שוין לאחר פטירתו, ס׳איז דערפאר שווער צו וויסן וועלעכער פעריאד פון זיין לעבן די סיפורים זענען געשריבן געווארן, אין זיינע יונגע יארן אדער טאקע שוין אויף דער עלטער. און ס׳כאפט א נפקא מיני צו וויסן וועלעכע סיפורים פון דעם סארט פון אנדערע מחברים בתקופתו האבן מקדים געווען וועמען, אזויווי למשל סיפורי מעשיות משנים קדמוניות לר׳ נחמן (נדפס לראשונה בשנת תקע״ה), הבן איש חי, ומשלי הדובנער (נדפסו לאחר פטורותו אין די אנהייב ר׳ יארן). אט זענען די קעפלעך פון זיינע ווערק, סיפורים און איבערזעצונגען, און זייערע פארשידענע פארלאגן דורך אויס די יארן (וואס איך האב מצליח געווען צו געפונען אויפן געוועב):
מצוות מלוה מלכה, או, מעשה פליאות משני שותפים: זעהר א שיינע וואונדערליכע געשיכטע, הערויס גגעבין פאן יעקב מאגענשטערן אויס לאדזש ווארשע תרמ״א
מעשה משני קצבים, אדער, שני שותפים. ווארשא : י' ניסענקערן שנת תר"פ לערך
דיא בערומטע געשיכטע פון דער שיינע מאגעלאנא : דיא קרוין פרינצעסין פאן נעאפעל אין צווייא טהייל / איבער זעצט פאן דייטשען דורך יעקב לעהרער אויס לאדז הנקרא יעקב מארגענשטערין.
ר' שמכע פלאכטע, אדער, דער וועלט שווינדלער / ... הערויס געגעבען פאן ר' יעקב מארגענשטערן ...
ווילנא י. פינק תרנ״ה
ר' שמכע פלאכטי, אדער, דער וועלט שווינדלער : יעדער מענש וואס ווירד די מעשה לעזען ווירד האבען א גרויס פערגעניגען, יונג אונ אלט, ארעם אונ רייך וועלען זיך פרייען אלע גלייך ... / [יעקב מארגענשטערן]. בילגורייא : אמקרויט עט פריינד שנה תער"ב
דיא שיינע העלענא : אין צווייא טיילען / ... איבערזעצט פאן דייטשען דורך יעקל לעהרער אויס לאדז הנקרא יעקב מארגענשטערן. ווארשא : [דפוס שריפטגיסער] שנה תרמ"א
גענאפעפא : ... איינע וואונדערליכע געשיכטע אין צווייא טיילען / איבער זעצט פאן דייטשען דורך יעקל לעהרער אויס לאדז הנקרא יעקב מארגענשטערן אייגענטוהם ח"ד האגער. ווארשא : דפוס שריפטגיסער שנת תרמ"א
שבת קודש אין גן עדן מקדש מלך : א מעשה וואס האט זיך געטראפען בזמן הרב ר' מ' בעל המחבר מקדש מלך / הערויסגעגעבען פאן יעקב מארגענשטערן הנקרא יעקיל לעהרער אויס לאדז. ווילנא : יצחק פונק : דפוס האלטער שנה תר"ס-
דיא שיינע בלוהמכען גרויספירשטען פון פראנקרייך : ... אין צווייא טהייל / איבער זעצט פאן דייטשען דורך יעקל לעהרער אויס לאדז. ווארשא, דפוס שריפטגיסער, שנת תרמ"א
דער שיינער בריליאנט לאה דעם דיין'ס, אדער, דער צוקער פאבריקאנטס טאכטער : א ראמאן (פארטזעצונג פון א געשפט פון צעהן טויזענד רובעל) / יעקב מארגענשטערן.
אנאליזירונדיג די מעשה, שטעלט זיך ארויס אז גלייך ווי אנדערע בבא מעשיות שטעקט די סוד פון איר הצלחה אין ניצן אלט פארכאפנדע דראמאטישע מאטיוון, דאס שטעלט זיך ארויס אויך מיט ניגונים (ווי שוין דא אמאל ערווענט כלפי די לחנים פון המלחין הדגול יוסי גרין), און ווי אויך מיט אנדערע קונסט און אונטערהאלטונגס ווערק, מען ברענגט דעם ישן וואס איז שוין איתמחא קמיע און מען נייט עס איבער מיט א פנים חדשות. אולי אין א געלעגנהייט וועל איך איבער גיין די ראשי פרקים פון דעם גיגאנטישן סיפור המעשה, באטראכטן פון נאנט אירע מאטיוון, און זיך איבערצייגן אז כמעט אלע פון זיי הוקדימו להם הראשונים.
אכציג יאר נאכן מחבר, אידיש איז אריבער א רעפארם, אומגעווענדליכע שטורעמישע תקופות זענען אדורך כלל ישראל וואס האט אויפגעשאקלט די אלטע אידישע דיעספארא פאר אייביג, צוויי וועלט מלחמות זענען אריבער, אידיש איז יעצט קאנטראלירט ביי א ניי גרופע וועלעכע האבן ביז איצט געשפילט א קליינע ראלע אין לשון אשכנז, דאס זענען אונגארישע חסידים, איבערלעבער פון די מלחמה.
אין תשכ״ב (מיט איבער זעכציג יאר צוריק), איז ארויס אונזער אויבנדערמאנטער פרוי בילא שטערן בסוף ימיה, וואס איז אגב א קרובה מיט נישט קיין צווייטן ווי די אשת חבר פונעם צדיק הידוע, דער סקולענער רבי בעל ברכת אברהם זכותו יגן עלינו, און ארויס גענומען דעם שוין דעמאלסדיגער אכציג יעריגער סיפור פון בוידעם, און אים איבערגעארבעט אויף א אידיש גאנגבאר צו איר צייט, נאך די נייע מהפכות וואס זי איז אריבער, און גלייכצייטוג אים פארלענגערט און פארשענערט מיט אירע רייכע דמיונות, אז ס׳הארץ שטעלט זיך אפ. ס׳איז ארויס דער סיפור אין דריי בענדער, און דער בוך איז געווארן דער נערוון פיל און דוגמא פאר א ווילדער גרעניצלאזער פאנטאזיע אנגעפילט מיט אידישע הרגשים, נאר דעם ארגינעלן מחבר טאר מען נישט פארגעסן, דאס איז ר׳ יעקל לערער זאל ער געדענקט ווערן צום גוטן.
ווער עס איז אויסגעוואקסן צווישן די כ׳ און די נ׳ יארן, האט געהאט די געלעגנהייט צו באגעגענען די ״תרפים״, בגלוי צו בצנעה, און איך רוף דעם בוך בלשון תרפים ווייל זי האט זיך ערהאבן א רעפוטאציע פון ריין שקר, גענאשט און אויסגעזויגן, כולו כבוש אין פאנטאזיע, און דערפאר ביטול זמן מדאורייתא, כמעט ווי א ספר חיצוני, א פרעמדע תאווה, און א בושה צו ליינען, און איר מקום קבוע איז ביי געוויסע געווען אין בית הכסא. אבער מיר פערזענליך אזויווי נאך פולע יוגענטליכע האט די מעשה אריינגעבלאזן א פינסטערע אוואנטוריסטישע רייץ, ווילדער עקסטעזע צו ווילדענישן וואס א רייזנדע קען נאר חלום׳ען, צו דזשונגל, מדבריות, גזלנים, מענטשן פרעסער, אימה׳דיגע בערג, פארווארפענע ימים, און ממלכות בקצות תבל.
״ספר מעשה פליאה מגימל אחים : ... וואונדערליכע דערציילונג פון דריי ברידער : פון וועלכען מען קען זיך אפלערנען א מוסר השכל ווי אפצוהיטען די מצוות חז"ל ... וויליאמסבורג : שמירת שבת פאבלישינג שנה תשכ"ד
בלויז צווישן די אומות העולם געפונט מען א שפע פון סיפורים בכגון דא, איין ביישפיל איז טאקע איר פארגייער די באקאנטע ״בבא דאנטוניא״ וואס איז דער אבי אבות הבבא מעשיות, אדער ווי אנדערע רופן איר ״דער ביבל פון בובא מעשיות״, וואס טראץ איר אלטע היסטאריעמיט אידיש א דאנק דעם פארטייטשונג דורך׳ן חכם הכולל אליהו בחור בעל המתורגמן, איז זי ארגינעל ממקור נכרי. אן אנדער דוגמה איז דער פראנצויזישער בוך הידוע בשם ״טויזנט און איין נאכט״ נתפרסם געווארן בארצות אייראפא מיט איבער דריי הונדערט יאר צוריק, וואס איז א זאמלונג פון טויזנט מיט איין אראבישע און אריענטאלישע פאנטאזיע מעשיות איבער ריטער, אוואנטוריסטן, און נפלאות, וואס א טייל פון די סיפורים האבן אגב געטראפן זייער וועג אריין צווישן די סיפורי ר׳ נחמן והדובנער.
סיפורים איבער ריטער, נפלאות, און ארמונות מלכים באשטייען שוין טויזנטע יארן, דער סיפור פון יוסף מיט די ברידער איז איינס אזיינס, אויך דער סיפור יונה האט וואס ״צו פארקויפן״ אין דעם ״זשאנרא״, און א ריי סיפורי חז״ל ווי גוזמאות רבה בר בר חנה, ביז סיפורי רב ניסים גאון, און סיפורי בעל שם, סיפורי ר׳ נחמן ביז סיפורי בן איש חי (שוין א בן דורו פון מחבר השלשה אחים) ועוד ועוד. נאר וואס, אזא לאנגע געבויטער פלאטישער סיפור מקשה אחת, וואס נעמט צאם אלע בעסטע מאטיוון פון אלדע סיפורי מעשיות, תחת קורות גג אחת, פארמאגט נאר אונזער באליבטער שלושה אחים, דאס בוך וואס אפילו קינדער האבן זיך געשעמט צו ליינען בפומבי מרוב הפאנטאזיעס שבו.
דאס בוך איז אין די ל׳ און מ׳ יארן פארשפרייט געווארן דורך דעם קוריאזן רעבעלע און נגיד הרב הצדיק מראצפערט וויליאמסבורג ז״ל, נאר די מעשה גופא איז באצויגן געווארן צו א פרוי וועלעכע האט עס געשריבן בסוף ימיה על מיטת חוליה אין שפיטאל. אזוי פלעגט איך הערן אין חדר ביי רעגנדיגע ריסעס דא און דארט דורך א אינגל וואס האט געוואגט דאס אויפצוברענגען אויפן טיש, א פרוי פון די היימישע אונגארישע משפחות שוין נאכן קריג.
מיר איז דער ״פרוי אין שפיטאל״ גירסא נישט געשטאנען גלייך, ס׳האט זיך מיר נישט געזעצט אין שכל אז א מעשה פון קאמעלן און ארמונות מלכים זאל זיין געשריבן אין א דור שוין פארפלייצט מיט גרויע טעכנאלאגיע, און פירקאנטיגע בנינים. ולא זו בלבד, איך האב דעם סיפור געקענט דורך אלטע געלע בלעטער, פון א מהדורא וואס האט געהייסן ״די דריי ברידערן און די דריי מצוות״, און דאס לשון איז עברי-טייטש׳דיג, צאנה וראנה׳דיג, געשריבן נישט מיט טינט נאר מיט פישעכטץ, וואס נאכן קריג איז אזא לשון נישט געווען גאנגבאר, ספעציעל נישט אין די היימישע קרייזן. נעם צום ביישפיל די אידיש פון בעלייכטונגען און אנדערע אויסגאבעס און ביכער פון די ערשטע יארן נאכן קריג, כאטש זייער אידיש איז שוין אויך אנדערש פון היינטיגן, זענען זיי שוין פון לאנג נישט עברי-טייטשדיג, דערפאר איז לא יתכן אז דאס ביך איז פארפאסט אזוי שפעט ווי שוין נאכן קריג דורך א אונגארישע ירושלימע אידענע.
ביז נקלע איין שבת ערב פסח אין עמיצנס שטוב, און כ׳האב דארט געטראפן דעם סיפור שלושה אחים אין אן אנדער פארלאגע ווי איך האב געקענט ביז אהער פון מיין זיידנס בוידעם, דא איז קענטליך די זעלבע סיפור, נאר דאס מאל שוין נישט אין א צאנה וראנה אידיש, נאר א אידישע-ליכט׳דיגע, און דא איז ער מער אויסגעצויגן, און די פאנטאזיעס ווילדער. ביז ס׳איז מיר נאך נאכפארשונגען קלאר געווארן, ס׳דא צוויי מחברים, איינער אן קדמוניות׳דיגער פון פארן קריג, וואס איז דער ארגינעל אין עברי טייטש, און איינע א שפעטעריגער, שוין נאכן קריג וואס האט מוסף געווען מטעמים צום סיפור, און דאס איז די פרוי די מחברת על מיטת חוליה.
אט איז פונעם שער בלאט פונעם סיפור - (ווארענונג: נאסטאלגיע - נאסטאלגיע - נאסטאלגיע(
״ דאס שלשה אחים : ... בעשריבען און בעארבייט פון בילא שטערן, לויט די ... ברימטע וואונדערליכע געשיכטע מעשה משלשה אחים ... ירושלם : שנת תשכ"ב-תשכ"ד
הייסט עס די דאזיגע בילא שטערן איז די מיטאלאגישע פרוי על מיטת חוליה וואס האט צוגעפיצט אין איבערגעארבעט דעם אלטן דריי ברודערן. וואס א דאנק איר איז די מעשה געווארן א טייל פונעם אוואנטוריסטישער פאנטאזיע אין קאפ ביים היימישן ציבור אין די צוויי דורות נאכן קריג?
אלזא דער פארלענגערטער נוסח וואס איך האב געזעהן יענעם שבת ערב פסח איז דעם ביילא שטערן׳ס ווערק, און דער אנדערער וואס איך האב ביז אהער געקענט איז א קדמוניותדיגער בוך. די שאלה ווי קדמוניות׳דיג? בואו חשבון. לכאורה איז דאס נישט א פארטייטשטער בוך, נאר ארגינעל געשריבן אין אידיש.
טראץ וואס געשריבענע סיפורים אין די אידישע שפראך גייט צוריק ביז אזוי פרי ווי ארום פינף הונדערט יאר צוריק, איז אבער די ערשטע אידיש וואס מיר זענען היינט ביכולת צו פארשטיין, נישט פריער ווי מתקופת הע״ט (עברי טייטש) וואס איר ״תור הזהב״ איז געווען ארום די סוף ת״ק און פריע ת״ר יארן (תקופת החתם סופר והדברי חיים), דאס איז א תקופה ווען אידיש איז שוין גענוג נאנט אז מיר זאלן דאס פארשטיין אבער גענוג ווייט אז ס׳זאל גיבן דעם אלטערטימליכן איינדרוק, ווייל דאס איז געווען נאך איידער די רעוואלוציע אין די אידישע שפראך, וואס האט געגעבן אידיש פרישע שארפע כללים און א פנים חדשות אזויווי מיר קענען היינט. אט דער תקופת העברי טייטש איז ווען די אלע עברי טייטשט ווערק וואס מיר קענען פון די ברוינע בלעטער זענען נתחבר געווארן.
אשר על כן טאמער זאל זיך ארויס שטעלן אז דאס איז נתחבר געווארן ארום יענע תקופה, וועט עס מיר נישט זיין קיין חידוש און וועט פונקטליך שטימען. שטעלט זיך אמנם ארויס אז דאס בוך איז ארויס צום ערשטן מאל אין פוילין אין יאר תרמ״א, און איז זינט דאן ארויס ברחבי פוילין און ליטא אין פארשידענע מהדורות.
״מעשה מג' אחים : איינע ... וואונדערליכע גשיכטע פאן דרייא ברודער גרוסע לייט, הנקרא מעשה פליאות : אין דרייא טייל ... / ארויס גיגעבין פון ר' ישראל פון לאדז.
ווער איז געווען ר יענקל לערער? געבוירן איז ער ארום תק״פ און געלעבט האט ער ווי עס ווייזט אויס אין לאדזש. נאר דערמאנענדיג לאדזש דארף דאס שוין זיין א שטיקל רעפערענץ אויף די אייגענע אקסל, ווייל לאדזש האט זיך ערהאבן א נאמען פון האנדל און פאנטאזיע, איי וואס א שייכות האבן די צוויי? ווייזט אויס אז זיי האבן… לאדזש איז געווען די אדעסא פון פוילין, א טויער צום אריענט, דא זענען אנגעקומען כלערליי סוחרים און שטאפן פון טערקיי און ווייטן מזרח, וואס האט אויפגערייצט דעם דמיון פון אירע איינוואוינער, און דא זענען ארויס מער סיפורי מעשיות אין פראפארציע מיט אנדערע שטעט.
יעצט צוריק צו דעם ״יעקל לערער״ אונזער ״מחבר״ וואס מיר האבן נאר וואס אנטדעקט פון די שמות באקס. קיין סך איז זעהט זיך אויס נישט באקאנט וועגן אים, ער שרייבט כמעט נישט וועגן זיך, עכ״פ אויפן געוועב איז נישט בנמצא קיין ביאגראפיעס וועגן אים, נאר וואס מ׳זעהט יא ווען מ׳לייגט אריין זיין נאמען איז אז ער האט מחבר נאך אידישע סיפורים חוץ שלשה אחים, רוב פון זיי זענען ארויס צום דרוק סוף ימיו פונעם מחבר אדער שוין לאחר פטירתו, ס׳איז דערפאר שווער צו וויסן וועלעכער פעריאד פון זיין לעבן די סיפורים זענען געשריבן געווארן, אין זיינע יונגע יארן אדער טאקע שוין אויף דער עלטער. און ס׳כאפט א נפקא מיני צו וויסן וועלעכע סיפורים פון דעם סארט פון אנדערע מחברים בתקופתו האבן מקדים געווען וועמען, אזויווי למשל סיפורי מעשיות משנים קדמוניות לר׳ נחמן (נדפס לראשונה בשנת תקע״ה), הבן איש חי, ומשלי הדובנער (נדפסו לאחר פטורותו אין די אנהייב ר׳ יארן). אט זענען די קעפלעך פון זיינע ווערק, סיפורים און איבערזעצונגען, און זייערע פארשידענע פארלאגן דורך אויס די יארן (וואס איך האב מצליח געווען צו געפונען אויפן געוועב):
מצוות מלוה מלכה, או, מעשה פליאות משני שותפים: זעהר א שיינע וואונדערליכע געשיכטע, הערויס גגעבין פאן יעקב מאגענשטערן אויס לאדזש ווארשע תרמ״א
מעשה משני קצבים, אדער, שני שותפים. ווארשא : י' ניסענקערן שנת תר"פ לערך
דיא בערומטע געשיכטע פון דער שיינע מאגעלאנא : דיא קרוין פרינצעסין פאן נעאפעל אין צווייא טהייל / איבער זעצט פאן דייטשען דורך יעקב לעהרער אויס לאדז הנקרא יעקב מארגענשטערין.
ר' שמכע פלאכטע, אדער, דער וועלט שווינדלער / ... הערויס געגעבען פאן ר' יעקב מארגענשטערן ...
ווילנא י. פינק תרנ״ה
ר' שמכע פלאכטי, אדער, דער וועלט שווינדלער : יעדער מענש וואס ווירד די מעשה לעזען ווירד האבען א גרויס פערגעניגען, יונג אונ אלט, ארעם אונ רייך וועלען זיך פרייען אלע גלייך ... / [יעקב מארגענשטערן]. בילגורייא : אמקרויט עט פריינד שנה תער"ב
דיא שיינע העלענא : אין צווייא טיילען / ... איבערזעצט פאן דייטשען דורך יעקל לעהרער אויס לאדז הנקרא יעקב מארגענשטערן. ווארשא : [דפוס שריפטגיסער] שנה תרמ"א
גענאפעפא : ... איינע וואונדערליכע געשיכטע אין צווייא טיילען / איבער זעצט פאן דייטשען דורך יעקל לעהרער אויס לאדז הנקרא יעקב מארגענשטערן אייגענטוהם ח"ד האגער. ווארשא : דפוס שריפטגיסער שנת תרמ"א
שבת קודש אין גן עדן מקדש מלך : א מעשה וואס האט זיך געטראפען בזמן הרב ר' מ' בעל המחבר מקדש מלך / הערויסגעגעבען פאן יעקב מארגענשטערן הנקרא יעקיל לעהרער אויס לאדז. ווילנא : יצחק פונק : דפוס האלטער שנה תר"ס-
דיא שיינע בלוהמכען גרויספירשטען פון פראנקרייך : ... אין צווייא טהייל / איבער זעצט פאן דייטשען דורך יעקל לעהרער אויס לאדז. ווארשא, דפוס שריפטגיסער, שנת תרמ"א
דער שיינער בריליאנט לאה דעם דיין'ס, אדער, דער צוקער פאבריקאנטס טאכטער : א ראמאן (פארטזעצונג פון א געשפט פון צעהן טויזענד רובעל) / יעקב מארגענשטערן.
אנאליזירונדיג די מעשה, שטעלט זיך ארויס אז גלייך ווי אנדערע בבא מעשיות שטעקט די סוד פון איר הצלחה אין ניצן אלט פארכאפנדע דראמאטישע מאטיוון, דאס שטעלט זיך ארויס אויך מיט ניגונים (ווי שוין דא אמאל ערווענט כלפי די לחנים פון המלחין הדגול יוסי גרין), און ווי אויך מיט אנדערע קונסט און אונטערהאלטונגס ווערק, מען ברענגט דעם ישן וואס איז שוין איתמחא קמיע און מען נייט עס איבער מיט א פנים חדשות. אולי אין א געלעגנהייט וועל איך איבער גיין די ראשי פרקים פון דעם גיגאנטישן סיפור המעשה, באטראכטן פון נאנט אירע מאטיוון, און זיך איבערצייגן אז כמעט אלע פון זיי הוקדימו להם הראשונים.
אכציג יאר נאכן מחבר, אידיש איז אריבער א רעפארם, אומגעווענדליכע שטורעמישע תקופות זענען אדורך כלל ישראל וואס האט אויפגעשאקלט די אלטע אידישע דיעספארא פאר אייביג, צוויי וועלט מלחמות זענען אריבער, אידיש איז יעצט קאנטראלירט ביי א ניי גרופע וועלעכע האבן ביז איצט געשפילט א קליינע ראלע אין לשון אשכנז, דאס זענען אונגארישע חסידים, איבערלעבער פון די מלחמה.
אין תשכ״ב (מיט איבער זעכציג יאר צוריק), איז ארויס אונזער אויבנדערמאנטער פרוי בילא שטערן בסוף ימיה, וואס איז אגב א קרובה מיט נישט קיין צווייטן ווי די אשת חבר פונעם צדיק הידוע, דער סקולענער רבי בעל ברכת אברהם זכותו יגן עלינו, און ארויס גענומען דעם שוין דעמאלסדיגער אכציג יעריגער סיפור פון בוידעם, און אים איבערגעארבעט אויף א אידיש גאנגבאר צו איר צייט, נאך די נייע מהפכות וואס זי איז אריבער, און גלייכצייטוג אים פארלענגערט און פארשענערט מיט אירע רייכע דמיונות, אז ס׳הארץ שטעלט זיך אפ. ס׳איז ארויס דער סיפור אין דריי בענדער, און דער בוך איז געווארן דער נערוון פיל און דוגמא פאר א ווילדער גרעניצלאזער פאנטאזיע אנגעפילט מיט אידישע הרגשים, נאר דעם ארגינעלן מחבר טאר מען נישט פארגעסן, דאס איז ר׳ יעקל לערער זאל ער געדענקט ווערן צום גוטן.
לעצט רעדאגירט:
