איך ווייס אז…
איך ווייס פארוואס…
איך ווייס וויאזוי…
מיר אלע זענען באוואוסטזיניג צום קאנצעפט פון ידיעה - וויסנשאפט. אין פאקט איז דאס ווארט 'וויסן' פון די געציילטע ווערטער וועלכע פארמאגן א ווארט דערויף אין כמעט יעדע שפראך, און איז פון די צען מערססט באנוצטע ווערטער גלאבאל.
אבער וואס איז דאס 'וויסן'? וועלכע תנאים פעלן זיך אויס אז מען זאל קענען רופן א געוויסע מחשבה 'ידיעה'?
דאס איז אמאל זיכער אז "איך 'מיין' אז עס רעגנט אינדרויסן" ווערט נישט אנגערופן ידיעה, פשוט ווייל דו ביסט אליין מודה אז עס איז פארהאן א מעגליכקייט אז דו ביסט ראנג. בלויז ווען דו ביסט אבסאלוט זיכער מיט דיין ידיעה, ווערט עס אזוי אנגערופן.
אלזא, האבן מיר געטראפן דעם ערשטן תנאי - קאנפידענץ!
און פארשטייט זיך אז אויב די זאך וואס דו 'ווייסט' שטעלט זיך ארויס צו זיין פאלש, ווערט דאס אויך נישט גערופן ידיעה. אויב דו ביסט זיכער אז עס רעגנט, אבער למעשה רעגנט נישט, דאן קען מען נישט אנרופן דיין מחשבה "ידיעה". עס קען זיין אז דו האלסט אז דו ווייסט, אבער מיט א דרויסנדיגע בליק, ווייסטו נישט.
אלזא, האבן מיר דעם צווייטן תנאי - אמת!
איז דאס אבער גענוג?
שטעלט זיך ארויס אז נישט.
לאמיר אנכאפן א פעסימיסטיש גענויגטע פארשוין, וואס וועקט זיך אויף אין א צימער אן קיין פענסטער, וויסנדיג אז היינט גייט פארקומען דער לאנג ערווארטעטע פאמיליע גריל… "איך בין זיכער אז עס רעגנט היינט." זאגט ער מיט ביטערניש.
אלזא, ער איז זיכער. מיר האבן דא דעם ערשטן תנאי.
לאמיר אפילו זאגן אז עס איז גראדע אמת וואס ער טראכט. עס רעגנט טאקע. האבן מיר אויך דעם צווייטן תנאי.
אבער קען דאס דען אנגערופן ווערן ידיעה? 'ווייסט' ער אז עס רעגנט?
שווער צו זאגן…
דארפן מיר אלזא מוסיף זיין א דריטער תנאי.
און דאס איז - דער מענטש מוז האבן א גוטע 'סברה' וואס מאכט אים טראכטן, און ער זאל זיין בארעכטיגט מיט'ן טראכטן, אז דער זאך איז אזוי.
(וואס הייסט א גוטע סברה וואס בארעכטיגט א ידיעה איז א מבוכה פאר זיך, אין וועלכע עס קומט אריין די סוגיא פון סקעפטיסיזם, אין וואס מיר וועלן נישט אריינגיין יעצט.)
עס קוקט אויס ווי מיר האבן געלייזט דעם מיסטעריע. דריי תנאים פעלן זיך אויס אז א זאך זאל הייסן ידיעה. קאנפידענץ, אמת און א גוטע סברה.
אבער ווי עס שטעלט זיך ארויס, איז עס ווייט נישט אזוי…
לאמיר טראכטן פון א מענטש וואס קוקט אויף א וואנט זייגער, און זעט אז עס איז דריי אזייגער. ער 'ווייסט' אז יעצט איז דריי אזייגער. וויאזוי? איינס, ער איז זיכער. צוויי, עס איז גראדע אמת אויך, און דריי, ער האט א גוטע סברה דערצו, דער זייגער זאגט אים אזוי.
עס איז פארהאן איין פראבלעם…
דער זייגער האט אויפגעהערט ארבעטן גענוי צוועלף שעה צוריק…
'ווייסט' ער אז עס איז דריי אזייגער?
לכאורה נישט.
און דאס איז טראץ דעם וואס ער האט מקיים געווען אלע דריי תנאים…
אט דער פראבלעם איז באקאנט אלס דער געטיער פראבלעם, נאך דעם פילאזאף עדמאנד געטיער.
דער משל וואס געטיער האט געגעבן, גייט ווי פאלגנד:
ראובן און שמעון, ביידע קאנדידאטן פאר א געוויסע זשאב פאזיציע, זיצן אין ווארט צימער פונעם אפיס, ווארטנדיג צו הערן ווער פון צווישן זיי ביידע וועט זוכה זיין צו באקומען דעם ארבעטס פאזיציע.
ראובן ווערט לאנגווייליג, און נעמט זיך ציילן די מטבעות וואס ליגן אין זיין טאש. עס שטעלט זיך ארויס אז עס ליגן דארט צען מטבעות.
ווען דער בעל הבית קומט ארויס, לייגט ראובן צוריק אריין די מטבעות אין טאש, און דער בעל הבית איז מודיע פאר זיי ביידע אז ער האט באשלאסן צו געבן דעם זשאב פאר ראובן.
שמעון פארמאגט אצינד א ידיעה וואס לויטעט אז 'דער מענטש וואס איז אויסגעקליבן געווארן פאר'ן זשאב, פארמאגט אין זיין טאש צען מטבעות.'
אויפ'ן וועג ארויס, האט דער בעל הבית פלוצלונג געטוישט זיין מיינונג, און באשלאסן ענדערש צו געבן דעם זשאב פאר שמעון.
שמעון - כאטש וואס ער ווייסט נישט דערפון - פארמאגט גראדע אויך צען מטבעות אין זיין טאש.
קענען מיר אצינד זאגן אז שמעון'ס ידיעה אז 'דער מענטש וואס איז אויסגעקליבן געווארן פאר'ן זשאב, פארמאגט אין זיין טאש צען מטבעות', ווערט פאררעכנט ווי א ידיעה? לכאורה נישט. שמעון ווייסט נישט אז ער איז אויסגעקליבן געווארן, און אז ער פארמאגט צען מטבעות אין זיין אייגן טאש, און פארט פארמאגט ער די נויטיגע תנאים.
'ווייסט' ער אבער?
א צווייטע משל דערויף איז - עס ברענט א גריל אינמיטן מדבר וואו איינער רייכערט פלייש.
דער שמעקעדיגער פייער ציהט צו זיך א כוואליע אינזעקטן וואס פונדערווייטנס זעט עס אויס ווי א רויך זייל.
א מענטש קוקט פונדערווייטנס, און זעענדיג דעם אזויגערופענעם רויך וואלקן, זאגט ער "ס'איז דא דארט א פייער…"
'ווייסט' ער?
דארפן מיר אלזא צולייגן א פערטע תנאי אז א זאך זאל הייסן ידיעה.
דער פראבלעם איז אז צו געפינען אט דעם פערטן תנאי, איז בכלל נישט אזוי גרינג. ווער קען ארויסהעלפן אפשר?...
איך ווייס פארוואס…
איך ווייס וויאזוי…
מיר אלע זענען באוואוסטזיניג צום קאנצעפט פון ידיעה - וויסנשאפט. אין פאקט איז דאס ווארט 'וויסן' פון די געציילטע ווערטער וועלכע פארמאגן א ווארט דערויף אין כמעט יעדע שפראך, און איז פון די צען מערססט באנוצטע ווערטער גלאבאל.
אבער וואס איז דאס 'וויסן'? וועלכע תנאים פעלן זיך אויס אז מען זאל קענען רופן א געוויסע מחשבה 'ידיעה'?
דאס איז אמאל זיכער אז "איך 'מיין' אז עס רעגנט אינדרויסן" ווערט נישט אנגערופן ידיעה, פשוט ווייל דו ביסט אליין מודה אז עס איז פארהאן א מעגליכקייט אז דו ביסט ראנג. בלויז ווען דו ביסט אבסאלוט זיכער מיט דיין ידיעה, ווערט עס אזוי אנגערופן.
אלזא, האבן מיר געטראפן דעם ערשטן תנאי - קאנפידענץ!
און פארשטייט זיך אז אויב די זאך וואס דו 'ווייסט' שטעלט זיך ארויס צו זיין פאלש, ווערט דאס אויך נישט גערופן ידיעה. אויב דו ביסט זיכער אז עס רעגנט, אבער למעשה רעגנט נישט, דאן קען מען נישט אנרופן דיין מחשבה "ידיעה". עס קען זיין אז דו האלסט אז דו ווייסט, אבער מיט א דרויסנדיגע בליק, ווייסטו נישט.
אלזא, האבן מיר דעם צווייטן תנאי - אמת!
איז דאס אבער גענוג?
שטעלט זיך ארויס אז נישט.
לאמיר אנכאפן א פעסימיסטיש גענויגטע פארשוין, וואס וועקט זיך אויף אין א צימער אן קיין פענסטער, וויסנדיג אז היינט גייט פארקומען דער לאנג ערווארטעטע פאמיליע גריל… "איך בין זיכער אז עס רעגנט היינט." זאגט ער מיט ביטערניש.
אלזא, ער איז זיכער. מיר האבן דא דעם ערשטן תנאי.
לאמיר אפילו זאגן אז עס איז גראדע אמת וואס ער טראכט. עס רעגנט טאקע. האבן מיר אויך דעם צווייטן תנאי.
אבער קען דאס דען אנגערופן ווערן ידיעה? 'ווייסט' ער אז עס רעגנט?
שווער צו זאגן…
דארפן מיר אלזא מוסיף זיין א דריטער תנאי.
און דאס איז - דער מענטש מוז האבן א גוטע 'סברה' וואס מאכט אים טראכטן, און ער זאל זיין בארעכטיגט מיט'ן טראכטן, אז דער זאך איז אזוי.
(וואס הייסט א גוטע סברה וואס בארעכטיגט א ידיעה איז א מבוכה פאר זיך, אין וועלכע עס קומט אריין די סוגיא פון סקעפטיסיזם, אין וואס מיר וועלן נישט אריינגיין יעצט.)
עס קוקט אויס ווי מיר האבן געלייזט דעם מיסטעריע. דריי תנאים פעלן זיך אויס אז א זאך זאל הייסן ידיעה. קאנפידענץ, אמת און א גוטע סברה.
אבער ווי עס שטעלט זיך ארויס, איז עס ווייט נישט אזוי…
לאמיר טראכטן פון א מענטש וואס קוקט אויף א וואנט זייגער, און זעט אז עס איז דריי אזייגער. ער 'ווייסט' אז יעצט איז דריי אזייגער. וויאזוי? איינס, ער איז זיכער. צוויי, עס איז גראדע אמת אויך, און דריי, ער האט א גוטע סברה דערצו, דער זייגער זאגט אים אזוי.
עס איז פארהאן איין פראבלעם…
דער זייגער האט אויפגעהערט ארבעטן גענוי צוועלף שעה צוריק…
'ווייסט' ער אז עס איז דריי אזייגער?
לכאורה נישט.
און דאס איז טראץ דעם וואס ער האט מקיים געווען אלע דריי תנאים…
אט דער פראבלעם איז באקאנט אלס דער געטיער פראבלעם, נאך דעם פילאזאף עדמאנד געטיער.
דער משל וואס געטיער האט געגעבן, גייט ווי פאלגנד:
ראובן און שמעון, ביידע קאנדידאטן פאר א געוויסע זשאב פאזיציע, זיצן אין ווארט צימער פונעם אפיס, ווארטנדיג צו הערן ווער פון צווישן זיי ביידע וועט זוכה זיין צו באקומען דעם ארבעטס פאזיציע.
ראובן ווערט לאנגווייליג, און נעמט זיך ציילן די מטבעות וואס ליגן אין זיין טאש. עס שטעלט זיך ארויס אז עס ליגן דארט צען מטבעות.
ווען דער בעל הבית קומט ארויס, לייגט ראובן צוריק אריין די מטבעות אין טאש, און דער בעל הבית איז מודיע פאר זיי ביידע אז ער האט באשלאסן צו געבן דעם זשאב פאר ראובן.
שמעון פארמאגט אצינד א ידיעה וואס לויטעט אז 'דער מענטש וואס איז אויסגעקליבן געווארן פאר'ן זשאב, פארמאגט אין זיין טאש צען מטבעות.'
אויפ'ן וועג ארויס, האט דער בעל הבית פלוצלונג געטוישט זיין מיינונג, און באשלאסן ענדערש צו געבן דעם זשאב פאר שמעון.
שמעון - כאטש וואס ער ווייסט נישט דערפון - פארמאגט גראדע אויך צען מטבעות אין זיין טאש.
קענען מיר אצינד זאגן אז שמעון'ס ידיעה אז 'דער מענטש וואס איז אויסגעקליבן געווארן פאר'ן זשאב, פארמאגט אין זיין טאש צען מטבעות', ווערט פאררעכנט ווי א ידיעה? לכאורה נישט. שמעון ווייסט נישט אז ער איז אויסגעקליבן געווארן, און אז ער פארמאגט צען מטבעות אין זיין אייגן טאש, און פארט פארמאגט ער די נויטיגע תנאים.
- ער איז זיכער.
- עס איז אמת.
- ער איז בארעכטיגט.
'ווייסט' ער אבער?
א צווייטע משל דערויף איז - עס ברענט א גריל אינמיטן מדבר וואו איינער רייכערט פלייש.
דער שמעקעדיגער פייער ציהט צו זיך א כוואליע אינזעקטן וואס פונדערווייטנס זעט עס אויס ווי א רויך זייל.
א מענטש קוקט פונדערווייטנס, און זעענדיג דעם אזויגערופענעם רויך וואלקן, זאגט ער "ס'איז דא דארט א פייער…"
'ווייסט' ער?
דארפן מיר אלזא צולייגן א פערטע תנאי אז א זאך זאל הייסן ידיעה.
דער פראבלעם איז אז צו געפינען אט דעם פערטן תנאי, איז בכלל נישט אזוי גרינג. ווער קען ארויסהעלפן אפשר?...
