- זיך איינגעשריבן
- מאי 16, 2024
- מעסעדזשעס
- 1,113
- רעאקציע ראטע
- 3,629
ווײל דאס ארטיקל איז געווארן לענגער ווי געראכטן, האב איך באשלאסן צו עס צעטיילן אויף קאפיטלעך.
מילא לייג איך דא א שטיקל מפתח הענינים, און יעדן קאפיטל וואס איך וועל ארויפלייגן, וועל איך צולייגן א לינק דא, כדי עס זאל גרינגער מאכן פאר ווער עס ווי לאר ליינען אן קיין הערות און שטערנגען אינמיטן, אא"א אין יעדן קאפיטל וועל איך לייגן א לינק צום קומענדיגן קאפיטל (חוץ אויב עס גייט זיין איינס נאכן צוויטען).
און כדי עס זאל נישט זיין א ליידיגע מעסעדזש וועל איך צו שרייבן דא א אריינפיר צו דעם מאמר וואס איך וועל שטייטליך דא ארויף שטעלן.
מפתח ענינים
פתח דבר
ערשטע קאפיטל: מדינת גאליציען און אירע אידנטום
צוויטע קאפיטל: די אנהייב פון השכלה אין מדינת גאליציען
דריטע קאפיטל: השכלת גאליציע וואס איז דאס
פערטע קאפיטל: תולדות פון גדולי משכילי גאליציען
פיפטע קאפיטל: די השפעה פון משכילי גאליציע
זעקסטע קאפיטל: די חילוק פון משכילי גאליציען צי די משכילים פון אנדערע מקומות
זיבעטע קאפיטל: די אויפטוה פון משכילי גאליציע
סיכום הדברים
מילא לייג איך דא א שטיקל מפתח הענינים, און יעדן קאפיטל וואס איך וועל ארויפלייגן, וועל איך צולייגן א לינק דא, כדי עס זאל גרינגער מאכן פאר ווער עס ווי לאר ליינען אן קיין הערות און שטערנגען אינמיטן, אא"א אין יעדן קאפיטל וועל איך לייגן א לינק צום קומענדיגן קאפיטל (חוץ אויב עס גייט זיין איינס נאכן צוויטען).
און כדי עס זאל נישט זיין א ליידיגע מעסעדזש וועל איך צו שרייבן דא א אריינפיר צו דעם מאמר וואס איך וועל שטייטליך דא ארויף שטעלן.
א קליינע מבוא און אריינפיר
אין די באשרייבונג גיי איך נאך גיין אין א ביסל פארשען די אידישע השכלה אין גאליציע, פון איר אנפהאנג ביי די סוף פון דעם 18'טען הונדערט, ביז איר גרויסן בליען אינעם הערשטן העלפט פונעם 19'טען הונדערט, די השכלה וואס האט זיך אנגעהויבן אין דייטשלאנד, איז גאנץ שנעל אנגעקומען צום דערנעבנדיגער געגנט וואס ווערט אנגערופן מדינת גאליציען, גאליציע איז געווען א געגענט וואס פון איין זייט איז זי געווען נאנט צום צענטער פון אייראפא, נאנט צו די ערשטע מערב לענד מדינות, אויפן גרעניץ פון דייטשלאנד, און אונטער די הערשאפט פונעם עסטרייך-אונגארן מלוכה, און פונדערצווייטע זייט איז גאליציע געווען די פלאץ וואס אידשקייט האט געקעמפט בכל תוקף, די גאליציענע שטעטלעך זענען געווען פיהל מיט חסידים ואנשי מעשה, עס איז כמעט נישט געווען א שטאט וואס איז נישט געוווען דארט א חסידישע הויף מיט א רבי, די חסידים זענען געווען גאר פרומע, און האבן לוחם געווען קעגן יעדע נייע פירצה, נישט סתם די הויפט מחלוקת ציווישן חסידים מיט די משכילים איז געווען אין גאליציע (דא אין דעם מאמר גיי איך נישט שרייבן אויף די מחלוקת ואולי עוד חזון למועד).
אין די ארטיקל גיי איך שרייבן וועגן די אנטוויקלונג פון די השכלה אין גליציה, פון דריי זייטן: 1. היסטאריע און סאציעלע. 2. די הויפט געדאנקען. 3. די פרעזענליכקייטן וואס האבן געשטעלט די יסודות – מלמדים, מחנכים, חוקרים, און שרייבערס.
די גאליציענע משכילים זענען נישט נאר געווען די געטרייע שליחים פון די בערלינע משכילים, און איבערגעבן אלס וואס מפארקויפט אין בערלין, נאר זיי אליין האבן פאברעצירט אן אייגענעם דרך אין השכלה - פון איין זייט אריין ברענגען פרישע חידושים, און פון צוויטען זייט בלייבן פולע ערליכע אידן מיטן גאנצן טראסק, בשעת וואס זיי האבן געשריבן אין עברית און האבן פראבירט צו צאמשטעלן א נייע אידשן קולטור - וואס איז געמישט פון מאדערן מיט זיין אויסגיהאלטן הונדערט פראצענט ע"פ הלכה.
ציווישן די פרעזענליכקייטן וואס איך גיי שרייבן איבער זיי קען מען רעכנען: יוסף פערל, ר' נחמן קראכמאל (רנ"ק), ר' שלמה יהודה רפפורט (שי"ר), דאקטאר מאיר הלוי לעטריס, יצחק ערטער, מהר"ץ חיות, און נאך, יעדער איינער פון זיי איז געווען באוויסט מיט זיינע אנדערע מעלות, דער א דאקטאר, דער א רב, דער א פייטן דער א פילאסאף, אא"וו.
דער ארטיקל וויזט ווי גאליציע איז געווען א זעלטענעם וועג אין השכלה – עפעס ציווישן די רעש'יגע רוסישע איבערקערנישן, צו די רוהיגע געלאסענע דייטשע אויפקלערונג. און ווייזט ווי די גאליצייאנע השכלה איז געווען די יסוד פאר די נייע אידישע חכמות ווי חקר מדעי היהדות, די אויפלעבן פון די אלטע אידישע שפראך - העבראיש, די נייע אידישע נאציאנאליזם. דארך טאשן די שפראך, צייטונגען, נייע מוסדות החינוך, און נישט מיט כוח און מיט זיך שלאגן נאר שטייטליך, ביז צום טוישונגען פון די אידשע פאלק.
די גאליציענר השכלה איז נישט נאר א היסטארישע קאפיטל אין די אידישע היסטאריע, נאר אויך א נייע קולטור וואס איז געבויט אויף די אור אלטע אידישע מסורה, און די צוויגען ציען זיך ביז די נייע מאדערנע וועלט. די השכלה אין גאליציע איז נישט געווען נאר א זייטיגע חלק אין די היסטאריע נאר איינער פון די גרעסטע קעמפן אויך די נייע אידישע מאדערנע קולטור.
אין די ארטיקל גיי איך שרייבן וועגן די אנטוויקלונג פון די השכלה אין גליציה, פון דריי זייטן: 1. היסטאריע און סאציעלע. 2. די הויפט געדאנקען. 3. די פרעזענליכקייטן וואס האבן געשטעלט די יסודות – מלמדים, מחנכים, חוקרים, און שרייבערס.
די גאליציענע משכילים זענען נישט נאר געווען די געטרייע שליחים פון די בערלינע משכילים, און איבערגעבן אלס וואס מפארקויפט אין בערלין, נאר זיי אליין האבן פאברעצירט אן אייגענעם דרך אין השכלה - פון איין זייט אריין ברענגען פרישע חידושים, און פון צוויטען זייט בלייבן פולע ערליכע אידן מיטן גאנצן טראסק, בשעת וואס זיי האבן געשריבן אין עברית און האבן פראבירט צו צאמשטעלן א נייע אידשן קולטור - וואס איז געמישט פון מאדערן מיט זיין אויסגיהאלטן הונדערט פראצענט ע"פ הלכה.
ציווישן די פרעזענליכקייטן וואס איך גיי שרייבן איבער זיי קען מען רעכנען: יוסף פערל, ר' נחמן קראכמאל (רנ"ק), ר' שלמה יהודה רפפורט (שי"ר), דאקטאר מאיר הלוי לעטריס, יצחק ערטער, מהר"ץ חיות, און נאך, יעדער איינער פון זיי איז געווען באוויסט מיט זיינע אנדערע מעלות, דער א דאקטאר, דער א רב, דער א פייטן דער א פילאסאף, אא"וו.
דער ארטיקל וויזט ווי גאליציע איז געווען א זעלטענעם וועג אין השכלה – עפעס ציווישן די רעש'יגע רוסישע איבערקערנישן, צו די רוהיגע געלאסענע דייטשע אויפקלערונג. און ווייזט ווי די גאליצייאנע השכלה איז געווען די יסוד פאר די נייע אידישע חכמות ווי חקר מדעי היהדות, די אויפלעבן פון די אלטע אידישע שפראך - העבראיש, די נייע אידישע נאציאנאליזם. דארך טאשן די שפראך, צייטונגען, נייע מוסדות החינוך, און נישט מיט כוח און מיט זיך שלאגן נאר שטייטליך, ביז צום טוישונגען פון די אידשע פאלק.
די גאליציענר השכלה איז נישט נאר א היסטארישע קאפיטל אין די אידישע היסטאריע, נאר אויך א נייע קולטור וואס איז געבויט אויף די אור אלטע אידישע מסורה, און די צוויגען ציען זיך ביז די נייע מאדערנע וועלט. די השכלה אין גאליציע איז נישט געווען נאר א זייטיגע חלק אין די היסטאריע נאר איינער פון די גרעסטע קעמפן אויך די נייע אידישע מאדערנע קולטור.
מפתח ענינים
פתח דבר
ערשטע קאפיטל: מדינת גאליציען און אירע אידנטום
צוויטע קאפיטל: די אנהייב פון השכלה אין מדינת גאליציען
דריטע קאפיטל: השכלת גאליציע וואס איז דאס
פערטע קאפיטל: תולדות פון גדולי משכילי גאליציען
פיפטע קאפיטל: די השפעה פון משכילי גאליציע
זעקסטע קאפיטל: די חילוק פון משכילי גאליציען צי די משכילים פון אנדערע מקומות
זיבעטע קאפיטל: די אויפטוה פון משכילי גאליציע
סיכום הדברים
לעצט רעדאגירט:
