על דא ועל הא - לינגוויסטיקס

[מר שושני]

דא קען מען אריינשטעלן אינטערעסאנטע מחשבות און קרישקעלעך ארום די נושא פון שפראך


ובזה נתחיל

מ'טרעפט אין אידיש (דייטש) אז דאס שורש ווארט 'ציילן' ווערט גענוצט סיי אין מאטעמאטיק, למשל ציילן שטימען אדער ציילן געלט, און סיי אין ליטעראטור ווי 'דערציילן' א מעשה .
(אגב דאס 'באצאלן' קומט אויך פון דאס ווארט ציילן)

אינטערסאנט איז אז אין ענגליש איז עס די זעלבע.
צו ציילן - Count
צו דערציילען א מעשה - Recount a story

דאס וואלט נאך מיטגעגאנגען ווייל ענגליש און דייטש זענען ביידע מיסודם גערמאנישע שפראכן.

אבער דא קומט די חידוש:
אין עברית (לשון קודש) וואס איז א סעמיטישע שפראך און בכלל נישט קיין שייכות צו ענגליש אדער דייטש איז עס די זעלבע זאך
לספור - ציילן
לספר - דערציילן
און פון דעם קומט די ווערטער סופר (א שרייבער) און ספר (בוך) אא"וו...

הלא דבר הוא.

בפשטות איז די הסבר ווייל אין צייטן פון די ערשטע אנטוויקלונג פון שפראך און שרייבעריי איז נאכנישט געווען די מאדערנע חילוק צווישן מאטעמאטיק און ליטעראטור. די פאר געלערנטע וואס האבן געשריבן האבן אראפגעשריבן ביי די מלוכה סיי די חשבונות און סיי די סדר פון מלחמות און אנדערע זאכן.

לאמיר עס רופן די סופר המלך וואס איז געווען פאראנטווארטליך לספור הכסף, לספר דברי הימים פון די מלכות, און פון דעם איז צום סוף געווארען גאנצע ספרים.

צוריק צו די ארבעט... אויף צום ווידערזעהן.

 

[דער גאלדענער אדלער]

אבער דא קומט די חידוש:
אין עברית (לשון קודש) וואס איז א סעמיטישע שפראך און בכלל נישט קיין שייכות צו ענגליש אדער דייטש איז עס די זעלבע זאך

Click to shrink...

מיט עטליכע יאר צוריק האב איך געהאט א שמועס מיט איינעם וועלכער האלט זיך פאר א אוט אוו די בּאקס טייפּ אוו עי תלמיד חכם א עמקן און פארשער איבער די לשה"ק שפראך, טענה'ט ער אזוי, אז בעצם איז לשה"ק די ערשטע שפראך (אלטע טענה) און אויך ווי ס'ווערט געבּרענגט פון פריערדיגע (מקור?) אז לשה"ק איז די נייטראלע שפּראך און אלע שפּראכן שטאמען פון לשה"ק, און ער האט מיך נאך אנגעוויזן עטליכע ווערטער אין ענגליש און אין אידיש וואס מ'קען זעהן דעם שורש פונעם ווארט איז לשה"ק בערך אזוי ווי דו שרייבסט דא

 

[קהל׳ס נער]

א

מיט עטליכע יאר צוריק האב איך געהאט א שמועס מיט איינעם וועלכער האלט זיך פאר א אוט אוו די בּאקס טייפּ אוו עי תלמיד חכם א עמקן און פארשער איבער די לשה"ק שפראך, טענה'ט ער אזוי, אז בעצם איז לשה"ק די ערשטע שפראך (אלטע טענה) און אויך ווי ס'ווערט געבּרענגט פון פריערדיגע (מקור?) אז לשה"ק איז די נייטראלע שפּראך און אלע שפּראכן שטאמען פון לשה"ק, און ער האט מיך נאך אנגעוויזן עטליכע ווערטער אין ענגליש און אין אידיש וואס מ'קען זעהן דעם שורש פונעם ווארט איז לשה"ק בערך אזוי ווי דו שרייבסט דא

Click to shrink...

שפראכענען גנב׳נן/בארגען ווערטער איינער פון די אנדערע מאז היתה וכו׳ אפילו לשון קודש נעמט פון אנדערע שפראכן ווי דערמאנט אסאך מאל אין רש״י

 

[מר שושני]

מיט עטליכע יאר צוריק האב איך געהאט א שמועס מיט איינעם וועלכער האלט זיך פאר א אוט אוו די בּאקס טייפּ אוו עי תלמיד חכם א עמקן און פארשער איבער די לשה"ק שפראך, טענה'ט ער אזוי, אז בעצם איז לשה"ק די ערשטע שפראך (אלטע טענה) און אויך ווי ס'ווערט געבּרענגט פון פריערדיגע (מקור?) אז לשה"ק איז די נייטראלע שפּראך און אלע שפּראכן שטאמען פון לשה"ק, און ער האט מיך נאך אנגעוויזן עטליכע ווערטער אין ענגליש און אין אידיש וואס מ'קען זעהן דעם שורש פונעם ווארט איז לשה"ק בערך אזוי ווי דו שרייבסט דא

Click to shrink...

איך מיין האסט מיר נישט גוט פארשטאנען.

סעמיטישע שפּראַכן האבן נישט קיין שייכות מיט די גערמאנישע שפראכן.

דארפסט ברענגן די ווערטער פון יענעם, מ'זאל קענען דן זיין.

לשון קודש איז איינע פון די סעמיטישע שפראכן, זייער ענליך צו כנעניש. אראמיש איז לכולי עלמא עלטער.

נאכן גלות בבל האבן זיי געבליבן מיט לשון קודש אבער געטוישט די שריפט צו די אראמישע שריפט.
(בעסער געזאגט, מיטגענומען פון בבל)

עוד חזון...

זעה דא

זאגן אז לשון קודש איז די ערשטע שפראך איז די זעלבע ווי זאגן אז בית שני איז געווען די ערשטע בית המקדש. שטימט נישט מיט די היסטארישע און ארכעאלאגישע מציאות

 

[דער גאלדענער אדלער]

א

שפראכענען גנב׳נן/בארגען ווערטער איינער פון די אנדערע מאז היתה וכו׳ אפילו לשון קודש נעמט פון אנדערע שפראכן ווי דערמאנט אסאך מאל אין רש״י

Click to shrink...

גערעכט אבער פון וואנעט נעמט זיך דאס אז לשה"ק איז די עלטסטע און נייטראלסטע שפראך? מיר קוקט עס מער אויס ווי "מיינס איז די בעסטע, שענסטע וכו' טייפּ אוו אן אויסדרוק

 

[קהל׳ס נער]

גערעכט אבער פון וואנעט נעמט זיך דאס אז לשה"ק איז די עלטסטע און נייטראלסטע שפראך? מיר קוקט עס מער אויס ווי "מיינס איז די בעסטע, שענסטע וכו' טייפּ אוו אן אויסדרוק

Click to shrink...

דאס האב איך טאקע געוואלט ארויסברענגען, אז דאס וואס אנדערע שפראכען האבען לשון קודש ווערטער ווייזט נישט גארנישט, ווייל לשון קודש האט אויכט ווערטער פון אנדערע שפראכען.

 

[מר שושני]

גערעכט אבער פון וואנעט נעמט זיך דאס אז לשה"ק איז די עלטסטע און נייטראלסטע שפראך? מיר קוקט עס מער אויס ווי "מיינס איז די בעסטע, שענסטע וכו' טייפּ אוו אן אויסדרוק

Click to shrink...

באתא קלילא

 

[מר שושני]

וועלכער האלט זיך פאר א אוט אוו די בּאקס טייפּ אוו עי תלמיד חכם א עמקן און פארשער איבער די לשה"ק שפראך,

Click to shrink...

גוט געזאגט 'ער האלט זיך'.

צופיל קוק אויס ווייסט ער נישט איבער שפראכן.

היינט צוטאגס קען מען די זאכן גוגלען אין סעקונדן. ס'איז נישט דא מער קיין תירוץ 'מיין מלמד האט געזאגט'.

 

[דער גאלדענער אדלער]

איך מיין האסט מיר נישט גוט פארשטאנען.

Click to shrink...

איך האב זייער גוט פארשטאנען, כ'האב נאר געוואלט ארויס ברענגן די לצנות פון יענע טענה.

 

[תרמב]

לאמיר עס רופן די סופר המלך וואס איז געווען פאראנטווארטליך לספור הכסף, לספר דברי הימים פון די מלכות, און פון דעם איז צום סוף געווארען גאנצע ספרים.

Click to shrink...

מ'דארף ערגעץ אריינרוקן די שערער, די ספר...

 

[מר שושני]

מ'דארף ערגעץ אריינרוקן די שערער, די ספר...

Click to shrink...

איך האב געטראכט דערפון בשעת'ן שרייבן אבער כ'האב נישט געוואלט קאמפליצירן די נושא.

מ'טרעפט עס אין חז"ל (תנ"ך נישט וואס איך ווייס).

לא ישב לפני הספר...
אין דעם איז אויך מספרים (scissors)
וכו'

איך בין נישט זיכער... ס'קען זיין ווייל 'ווי דען דערציילט מען די לעצטיגע געשעענישן אויב נישט ביים בארבער'...

 

[דער גאלדענער אדלער]

איך בין נישט זיכער... ס'קען זיין ווייל 'ווי דען דערציילט מען די לעצטיגע געשעענישן אויב נישט ביים בארבער'...

Click to shrink...

א איד געט זיך אנייצע

 

[דער גאלדענער אדלער]

אויך א גרעניץ ווערט אנגערופן ספר, מ'זאגט עס טאקע אנדערש ארויס אבער אויך א ספּר/שערער זאגט זיך אנדערש פונקט אזוי

 

[קהל׳ס נער]

געוועהן א תקופה (בערך אנשי כנסת הגדולה) וואס די רבנים זענען אנגערופן געווארען סופרים

 

[מר שושני]

איך האב געטראכט דערפון בשעת'ן שרייבן אבער כ'האב נישט געוואלט קאמפליצירן די נושא.

מ'טרעפט עס אין חז"ל (תנ"ך נישט וואס איך ווייס).

לא ישב לפני הספר...
אין דעם איז אויך מספרים (scissors)
וכו'

איך בין נישט זיכער... ס'קען זיין ווייל 'ווי דען דערציילט מען די לעצטיגע געשעענישן אויב נישט ביים בארבער'...

Click to shrink...

פון ChatGPT
the Aramaic word sapra (barber) is related to ספר (count/tell) because of the association with careful, detailed work.

דאס קען איך אויך... סתם געשאסן...

נאך אביסל זוכן קוקט אויס אז די אראמישע ספּר איז מער אזויווי אראבישע צפר מלשון 'scratch, etc'
(ענדליך אויך צום אראמישן שפר, שיפור...)

און יעצט קען מען שוין זאגן אז די אריגענעלע לשון קודש ווערטער קומען אלע אויך פון סופר מלשון קראצן און רייבן אויפן שטיין (מ'פלעג דעמאלט שרייבן דורך קראצן אויף שטיינער) .

שוין נעקסט טאפיק .

 

[מר שושני]

אויך א גרעניץ ווערט אנגערופן ספר, מ'זאגט עס טאקע אנדערש ארויס אבער אויך א ספּר/שערער זאגט זיך אנדערש פונקט אזוי

Click to shrink...

האט אויך צוטאן מיט אריינקריצן א גרעניץ א שטריך אזא. סאפּארא איז מאקעדאניען (די סעמיטישע שפראך פון די בראנז עידזש) פאר א 'גדר לבקרים'.

 

[שטילער]

זייער אינטערעסאנטע טאפיק איך בין אזוי ארעם אין די נושא אז איך קען נישט אריין רעדען אבער איך שלינג מיט דורשט

 

[שטייגער]

אויך א גרעניץ ווערט אנגערופן ספר, מ'זאגט עס טאקע אנדערש ארויס אבער אויך א ספּר/שערער זאגט זיך אנדערש פונקט אזוי

Click to shrink...

ווייל עמך מענטשן האבן קיינמאל נישט געקענט שרייבן. נאר די עליטע

 

[מר שושני]

גוטע וואך ליבע קרעמער,

לאמיר זיך שנעל אריינטוהן אין א ווארט און זעהן ווי מ'קומט אן.

פאראנטווארטליך:

די ווארט איז צוזאמגעשטעלט פון 'פאר' און 'אנטווארט', וואס מיינט צו וועם מען דארף זיך ווענדן פאר אן אנטווארט; ווער נעמט אחריות דא...

אידיש (דייטש) 'אנטווארט' איז פאר די ענגלישע 'answer' (ווי באקאנט די וו מיטן w זענען זיך מתחלף אין שפראכן).

די ליטעראלע טייטש פון פאראנטווארטליך אין ענגליש וואלט געווען to answer for.
ס'איז אבער דא נאך א ווארט אין ענגליש פאר אנטווארט/ענטפער, און דאס איז די ווארט response.

און דאס ווערט גענוצט אינעם ווארט responsible.
The one you go to for a response.


אגב, די לענגסטע ווארט אין אידיש (לויט וואס איך ווייס): אומפאראנטווארטליכקייטן (irresponsibilities)

אדרבה אויב האסטו עפעס לענגער לאז וויסן.

 

[מר שושני]

הער, האַרן, האָרן און הערנער

וואס האבן אקסן, די אות א', עשו'ס קינדער, און א גענעראל אין מדינת־ישראל צו טוהן איינער מיטן צווייטן?

דאס ווארט אלף.

אלף האט ערשט געמיינט אן אקס (לדוגמא: שגר אלופך ועשתרות צאנך), און פון דעם איז געווארן אלעס וואס רעפרעזענטירט שטארקייט אדער פירערשאפט (אלופי אדום). ווי אויך דעם אלופו של עולם. ווי אויך איז עס אדאפטירט געווארן אין היינטיגן עברית צו די ווארט גענוצט פאר מיליטערישע גענעראלן און אזוי אויך פאר ספארטס טשעמפיאנען.

די אות אלף איז אריגענעל געווען די סימבאל צו רעפרעזענטירן אן אקס,

(אזויווי בית האט רעפרעזענטירט א הויז, זין כלי זין, און עין אן אויג, פה א מויל... ועוד... ואין כאן המקום)

אינטערסאנט איז אז דאס זעלבע טרעפט מען אויך ביי די גערמאנישע שפראכן.

אין אידיש/דייטש זאגט מען הער/האַר פאר א פירער אד"ג וואס טוט רעפרעזענטירן די האָרן/הערנער פון אן אקס, וואס ווייזט אויף פירערשאפט.

אפילו אין ענגליש וואס האט נאר מיטגעברענגט דעם horn/הארן און נישט די זעלבע פאר פירערשאפט, האט נאכאלץ א ענליכס מיטן רופן א פירער אין א הונט/וואלף פּאק די אלפא וואלף.
אזוי אויך ווען מען וויל זאגן אויף איינעם אז ער איז א שטארקער זכר וואס טויגט צו פירערשאפט (ספעציעל נאך די פעמיניזם עפאכע), רופט מען איהם די alpha male.

@אלפא כ'מיין נישט דיר פערזענליך.