- זיך איינגעשריבן
- מאי 15, 2024
- מעסעדזשעס
- 481
- רעאקציע ראטע
- 2,141
- פונקטן
- 423
לייבעלע וייספיש איז געווען פון די מייסדים פון 'נטורי קרתא' אין 1935. צוזאמען מיט עמרם בלוי און אהרן קאצענלבויגן האבן זיי זיך אפגעטיילט פון 'אגודת ישראל' און געווען פון די מנהיגים פון די באוועגונג וואס איז געווען נאך מער עקסטרעם און איזאלירט פון די 'עדה החרדית' וואס האט זיך אויך אפגעטיילט פון אגודה. וייספיש ספעציפיש איז געווען פארעכנט אלץ דער 'שר החוץ' פון נטורי קרתא, ער פלעגט זיך טרעפן מיט דיפלאמאטן און פאליטיקאנטן פון אנדערע לענדער צו שטופן זיינע קנאישע אגענדעס.
אזוי איז ער געווען אין די נייעס ווען ער האט אריבערגעשווערצט די גרעניץ מיט די הוט און רעקל און טלית-תפילין צו די ירדני'שע טעריטאריע אין דרום ירושלים עטליכע חודשים נאך די גרינדונג פון די מדינה מיט א פארשלאג פאר די ירדנים צו אינוואנדירן ירושלים, אנעקסירן מאה שערים און אויפשטעלן א בונד מיט די חרדים. אין אן אינטערוויו אין זיינע עלטערע יארן האט ער דערציילט אז זיין ציל דעמאלט איז אויך געווען צו בעטן פון די ירדנים צו סופלייען געווער פאר אן אונטערערדישע מיליטערישע גרופע וואס ער האט געפלאנט צו פארמירן אין מאה שערים צו מלחמה האלטן מיט די ציונים. ער איז נישט פון די קנאים וואס ווארפן שטיינער אין צומת רמות און לויפן זיך באהאלטן אין בתי אונגארן פון פחד פון די ציונים. ער האט געטראכט גרויס, ער האט געוואלט געווער, ער האט געוואלט א מלחמה. איי הארגענען אנדערע אידן? ''וויאזוי האבן די חשמונאים גערייניגט דאס בית המקדש''?!. די ירדנים פון זייער זייט זענען נישט געווארן באיינדרוקט זעט זיך אויס און אים איינגעזעצט. ער איז געזעצן אין תפיסה פאר עטליכע חודשים ביז זיי האבן אים צוריקגעשיקט קיין א"י דארט איז געמשפ'ט געווארן פארן זינד פון האנדלען מיטן פיינט און ווידער אפגעשמאכטעט נאך עטליכע חודשים. אלץ א טייל פון די הסכם מיט די פראקוראר האט לייבעלע געמוזט שפעטער פארלאזן דאס לאנד. ער איז געפארן קיין אמעריקע. דארט האט ער ממשיך געווען מיט אנטי ציוניסטישע אקטיוויטעטן אין די UN, טראץ וואס ער האט צוגעזאגט פארן פראקוראר ער וועט דאס נישט טון. ער האט געמאכט אזא קאפ וויי פאר די ציונם אז נאך עטליכע חודשים האבן זיי געקענסלט זיין פאספארט און ער האט זיך געמוזט אומקערן קיין א"י. לייבעלע האט געוואוינט אין מאה שערים, געארבעט אלץ בתים מאכער און געלעבט א באשיידענע לעבן.
אבער ער האט געהאט אן אינטערסאנטע זייט צו זיך: ער איז געווען פארקויפט פאר פרידריך ניטשע. ער פלעגט זיך ארומדרייען מיט זיין טשאלמער לבוש און א רענצל מיט די כתבים פון ניטשע און פארשפרייטן זיינע תורות. א שטיק צייט האט ער אפילו פארארבעט מעשים ארויפצוברענגען ניטשע'ס ביינער קיין א"י...
דאס איז היבש אויפפאלענד נישט נאר אלץ חרדי קיצוני א מנהיג פון נטורי קרתא וואס איז עוסק אין פילאסאפיע אפענעטליך נאר אלץ פרומע איד וואס איז מעריץ און כמעט פארהייליגט ניטשע, דער אנטי רעליגיעזע דייטשע פילאסאף וואס האט פעימעסלי דערקלערט איבער ''די טויט פון גאט'' אין די אנהייב פון ניינצענטע יאר הונדערט.
אבער לייבעלע האט געזען ניטשע בכלל אלץ א גאט פארכטיגער, ''גדול יהדות אלוהים זה'' כלשונו, ''איינער פון גרעסטע גלויביגער''. ער האט געטענה'עט אז מען קען נישט ארויסהאבן די מהות פון אידישקייט אן פארשטיין ניטשע. לא פחות ולא יותר. ניטשע’ס קריטיק אויף רעליגיע איז געווען לדעתו נאר קעגן נצרות נישט קעגן אידישקייט וואס איז “נישט קיין אידעאלאגיע אדער סיסטעם נאר א וועג פון לעבן’’ .
[איך בין נישט צו באהאווענט אין ניטשע צו זאגן צו ער האט גערעדט דברי טעם, מאנכע טענה'ן אז ער האט נישט גערעדט צום זאך און נישט געהאט וואס צו פארקויפן. אנדערע האב איך געזען זיך זאגן אז ער האט געהאט אייגענארטיגע וועג פון אפלערנען ניטשע און איז ווערט אויסצוהערן. דאס איז זיכער אז זיין אינטערפערטאציע פון ניטשע איז נישט קאנווענציאנאל זייענדיג אז ניטשע האט אויך קריטיקירט אידישקייט און עס געהאלטן פאר אחראי, בעיקר די כהנים אין סוף בית שני, פאר דאס פאבריצירן פון די 'יודעא-קריסטליכע' מאראל פון די מערב וועלט מיט אירע וועליוס פון גוטהארציגקייט, דערבארימקייט, עניוות, נאכגעבן וכדומה. וועליוס וואס זענען, לשיטתו, פאקרומט און אין קעגנזאץ מיט די נאטורליכע און געזונטע אינסטינקטן און ווילן פון א מענטשוואס איז די שטרעבן פאר מאכט, פרייהייט, שיינקייט און קריאטיוויטי און זענען דערפאר א שטער פאר די אנטוויקלונג פון זיין אידיאלישע מענטש וואס איז באגלייבט צו זיינע לעבנסקראפטיגער אינסטינקטן און רצונות.
אבער עס איז ווערט צו באצייכענען אז ער איז נישט געווען דער ערשטע וואס האט פראבירט אים אפלערנען פון א רעליגיעזע און אידישע שטאנדפונקט. די ווארשע'ווער דענקער הלל צייטלין און פילאסאף פראנץ רוזענצווייג האבן דאס געטון פאר אים און ווייספיש איז לכאורה introduced געווארן צו ניטשע דורך זייערע כתבים כאטש וואס קוקט אויס ער האט געהאלטן אז ער איז אנגעקומען צו א טיפערע פארשטאנד אין ניטשע פון זיי ביידע].
נאטורליך האבן די נטורי קרתא און די קנאים נישט געוויסט וויאזוי דאס אראפצושלינגען. מען האט אים אנגעקוקט אביסל ווי א תמהוני און מסתמא אביסל ווי א כופר וואס איז עוסק אין חכמות חיצוניות. און מיט די צייט איז ער ארויסגעשטופט געווארן פון נטורי קרתא. [עס איז כדאי צו באטאנען אז לייבעלע איז נישט 'אפגעפארן', ער האט נישט געטוישט זיין לבוש, זיין לעבנסשטייגער כהוא זה און געבליבן א אנטי-ציוני. ניטשע איז ביי אים נישט געווען קיין סתירה צו דאס אלעס]. אין די 80’ פלעגט ער מאכן אויפטריטן ביי די טעלעוויזיע פון די ציונים, זיך באטייליגט אין פענעלס איבער ניטשע, בעיקר איז ער געווען פארנומען פארטיידיגן ניטשע קעגן די באשולדיגונג אז ער איז געווען אן אנטיסעמיט. אויף איין אזא אויפטריט אויף א פאפולערע טעלעוויזיע פראגראם האט ער געכאפט א שארפע מחאה און א טוץ פאשקעווילן פון נטורי קרתא (זעה אויסצוג אונטן)- זיין אייגענע תנועה מטעם וואס ער פלעגט אנפירן מלחמת קודש אויף די חילול שם שמים. צוליב א לעקציע וואס ער האט געגעבן אין די רעפארמער היברו יוניאן קאלעדזש איבער "די קדושה פון ניטשע לויט הלל צייטלין און פראנץ רוזנצווייג" האט די בד"ץ ארויסגעגעבן אן איסור צו קויפן ביי אים תפילין בתים. פאר ווייספיש'ן האט דאס מערסטע וויי געטון בכלל די שורה אין די פאשקעוויל "הכופר ניטשע שר"י" אבער ער איז געווען צופרידן אז צוליב די פאשקעוויל וועלן אנשי מאה שערים זיך דערוויסן איבער דעם געהויבענע פילאסאף.. למעשה האט זיך ארויסגעשטעלט אז די איסור האט זיך אים געלוינט ווייל שונאים פון די עדה- בעלזא קלויזענבורג און חב"ד זענען אים געקומען שטיצן און קויפן ביי אים.
מיט די צייט איז ער געווארן א שטיקל פאפולער פיגור ביי די פרייע קרייזן, אזא סארט קוריוז און טשיקאווע קולטור'ישעע ערשיינונג. ער איז געווארן א פאפולערע רעדנער און געגעבן לעקציעס אין אוניווערזיטעטן. דאס האט אים געברענגעט צו אנקניפען פריינדשאפט מיט דענקער און פערזענליכקייטן פון די פרייע עליטע. סוף ימיו פלעגט ער זיך באטייליגן אין א חוג בית צוזאמען מיט אינטעלעקטואלן, צווישן זיי ישראל אלדד דער אמאליגע מנהיג פון די ציוני'סטישע אונטערגרונד באוועגונג לח"י און איבערטייטשער פון ניטשע'ס כתבים צו עברית, און דער פראקוראר חיים כהן, טאקע דער זעלבע וואס האט אים פאראורטיילט איבער די ירדנ'ישע סאמעטוכע דערמאנט אויבן.
דא קען מען ליינען א שיינע אקאונט פון הדרה לוין אדרי וואס שרייבט איבער איר באקאנטשאפט מיט וייספיש. א ביזאר געשיכטע פון א צוואנציג יעריגע סטודענט'קע אין ניו יורק וואס טוישט אויס בריוון מיט די פינף און זעכציג יעריגע נטורי קרת'ניק אין מאה שערים ווי זיי דיסקוסירן ניטשע- זייער געמיינזאמע ליבשאפט. וואס ליבשאפט פאר פילאסאפיע קען אלץ צוברענגען
אין די רכילות צייטונגען אין די אכציגער יארן איז מען געווען אבסעסירט מיט זיין טאכטער שרה וייספיש וואס האט געשמ'ט מיט איר שיינקייט. די רכילות צייטונג "העולם הזה" האבן געוויסט צו דערציילן איבער די טאכטער פונעם נטורי קרתא מנהיג וואס טאנצט מיט בחורים אין נאכט קלאב'ס אין תל אביב. (זי איז שפעטער געווארן א מאדעל). די צייטונג איז אויך געווען פארנומען מיט די חתונה פון אן אנדערע טאכטער, שולמית, וואס האט חתונה געהאט מיט די זון פון מארק העסטאן א מיליארדער און פילאנטראפ פון אינדיענע און ביי די חתונה האבן זיך באטייליגט ציוניסטישע פערזענליכקייטן ווי שמעון פרס און מנחם בגין. בגין האט מברר געווען ביי לייבעלע אויב איז אמת אז די שמועות אז ער ליינט ניטשע, לייבעלע האט אים גענטפערט ''אויב דו וואלסט געליינט ניטשע וואלסטו געקענט זיין נאך גרעסער פון מנחם בגין''. די מאדערנע חתונה מיט די ציוניסטישע געסט האבן גורם געווען צו שטורמישע חילוקי דעות אינערהאלב די נטורי קרתא צו מען זאל זיך באטייליגן אין די חתונה צו נישט.
א צינישע מימרא וואס מען זאגט נאך בשמו ווען עס איז געווען די גרויסע כוואליע פון חזרה בתשובה אין א"י: "היינט צוטאגס זענען דא אזויפיל בעלי תשובות אז עס זענען פארהאן פרומע וועלכע הייבן אן קלערן אז אפשר דאך איז דא א גאט''.
אין א סיידנאט: ביי די אנדערע זייט פון די אידיאלאגישע ברעג האט ניטשע אויך געהאט א שטארקע איינפלוס איבער א רייע ציוני'סטישע אינטעלעקטואלן א שטייגער ווי מיכה יוסף ברדיצ'בסקי, אד גורדון, מרטין בובר, אפשר הערצל אויך, און נאך. מען קען ליינען דא איבער דנם אין די מאמר פון יעקב גולומב און אין זיין בוך 'ניטשה העברי'. ניטשיאנער איידיעס זענען געווען אין צענטער פון די פולמוס צווישן אחד העם און ברדיצ'בסקי איבער וויאזוי אפצולערנען די אידישע היסטאריע און וועלכע לקח ארויסלערנען פון דעם איבער די ציל פון ציונות, אויף דעם האט גולומב אויך געשריבן א מאמר 'על הפולמוס הניטשיאני בין אחד העם לברדיצ'בסקי'.
אזוי איז ער געווען אין די נייעס ווען ער האט אריבערגעשווערצט די גרעניץ מיט די הוט און רעקל און טלית-תפילין צו די ירדני'שע טעריטאריע אין דרום ירושלים עטליכע חודשים נאך די גרינדונג פון די מדינה מיט א פארשלאג פאר די ירדנים צו אינוואנדירן ירושלים, אנעקסירן מאה שערים און אויפשטעלן א בונד מיט די חרדים. אין אן אינטערוויו אין זיינע עלטערע יארן האט ער דערציילט אז זיין ציל דעמאלט איז אויך געווען צו בעטן פון די ירדנים צו סופלייען געווער פאר אן אונטערערדישע מיליטערישע גרופע וואס ער האט געפלאנט צו פארמירן אין מאה שערים צו מלחמה האלטן מיט די ציונים. ער איז נישט פון די קנאים וואס ווארפן שטיינער אין צומת רמות און לויפן זיך באהאלטן אין בתי אונגארן פון פחד פון די ציונים. ער האט געטראכט גרויס, ער האט געוואלט געווער, ער האט געוואלט א מלחמה. איי הארגענען אנדערע אידן? ''וויאזוי האבן די חשמונאים גערייניגט דאס בית המקדש''?!. די ירדנים פון זייער זייט זענען נישט געווארן באיינדרוקט זעט זיך אויס און אים איינגעזעצט. ער איז געזעצן אין תפיסה פאר עטליכע חודשים ביז זיי האבן אים צוריקגעשיקט קיין א"י דארט איז געמשפ'ט געווארן פארן זינד פון האנדלען מיטן פיינט און ווידער אפגעשמאכטעט נאך עטליכע חודשים. אלץ א טייל פון די הסכם מיט די פראקוראר האט לייבעלע געמוזט שפעטער פארלאזן דאס לאנד. ער איז געפארן קיין אמעריקע. דארט האט ער ממשיך געווען מיט אנטי ציוניסטישע אקטיוויטעטן אין די UN, טראץ וואס ער האט צוגעזאגט פארן פראקוראר ער וועט דאס נישט טון. ער האט געמאכט אזא קאפ וויי פאר די ציונם אז נאך עטליכע חודשים האבן זיי געקענסלט זיין פאספארט און ער האט זיך געמוזט אומקערן קיין א"י. לייבעלע האט געוואוינט אין מאה שערים, געארבעט אלץ בתים מאכער און געלעבט א באשיידענע לעבן.
אבער ער האט געהאט אן אינטערסאנטע זייט צו זיך: ער איז געווען פארקויפט פאר פרידריך ניטשע. ער פלעגט זיך ארומדרייען מיט זיין טשאלמער לבוש און א רענצל מיט די כתבים פון ניטשע און פארשפרייטן זיינע תורות. א שטיק צייט האט ער אפילו פארארבעט מעשים ארויפצוברענגען ניטשע'ס ביינער קיין א"י...
דאס איז היבש אויפפאלענד נישט נאר אלץ חרדי קיצוני א מנהיג פון נטורי קרתא וואס איז עוסק אין פילאסאפיע אפענעטליך נאר אלץ פרומע איד וואס איז מעריץ און כמעט פארהייליגט ניטשע, דער אנטי רעליגיעזע דייטשע פילאסאף וואס האט פעימעסלי דערקלערט איבער ''די טויט פון גאט'' אין די אנהייב פון ניינצענטע יאר הונדערט.
אבער לייבעלע האט געזען ניטשע בכלל אלץ א גאט פארכטיגער, ''גדול יהדות אלוהים זה'' כלשונו, ''איינער פון גרעסטע גלויביגער''. ער האט געטענה'עט אז מען קען נישט ארויסהאבן די מהות פון אידישקייט אן פארשטיין ניטשע. לא פחות ולא יותר. ניטשע’ס קריטיק אויף רעליגיע איז געווען לדעתו נאר קעגן נצרות נישט קעגן אידישקייט וואס איז “נישט קיין אידעאלאגיע אדער סיסטעם נאר א וועג פון לעבן’’ .
[איך בין נישט צו באהאווענט אין ניטשע צו זאגן צו ער האט גערעדט דברי טעם, מאנכע טענה'ן אז ער האט נישט גערעדט צום זאך און נישט געהאט וואס צו פארקויפן. אנדערע האב איך געזען זיך זאגן אז ער האט געהאט אייגענארטיגע וועג פון אפלערנען ניטשע און איז ווערט אויסצוהערן. דאס איז זיכער אז זיין אינטערפערטאציע פון ניטשע איז נישט קאנווענציאנאל זייענדיג אז ניטשע האט אויך קריטיקירט אידישקייט און עס געהאלטן פאר אחראי, בעיקר די כהנים אין סוף בית שני, פאר דאס פאבריצירן פון די 'יודעא-קריסטליכע' מאראל פון די מערב וועלט מיט אירע וועליוס פון גוטהארציגקייט, דערבארימקייט, עניוות, נאכגעבן וכדומה. וועליוס וואס זענען, לשיטתו, פאקרומט און אין קעגנזאץ מיט די נאטורליכע און געזונטע אינסטינקטן און ווילן פון א מענטשוואס איז די שטרעבן פאר מאכט, פרייהייט, שיינקייט און קריאטיוויטי און זענען דערפאר א שטער פאר די אנטוויקלונג פון זיין אידיאלישע מענטש וואס איז באגלייבט צו זיינע לעבנסקראפטיגער אינסטינקטן און רצונות.
אבער עס איז ווערט צו באצייכענען אז ער איז נישט געווען דער ערשטע וואס האט פראבירט אים אפלערנען פון א רעליגיעזע און אידישע שטאנדפונקט. די ווארשע'ווער דענקער הלל צייטלין און פילאסאף פראנץ רוזענצווייג האבן דאס געטון פאר אים און ווייספיש איז לכאורה introduced געווארן צו ניטשע דורך זייערע כתבים כאטש וואס קוקט אויס ער האט געהאלטן אז ער איז אנגעקומען צו א טיפערע פארשטאנד אין ניטשע פון זיי ביידע].
נאטורליך האבן די נטורי קרתא און די קנאים נישט געוויסט וויאזוי דאס אראפצושלינגען. מען האט אים אנגעקוקט אביסל ווי א תמהוני און מסתמא אביסל ווי א כופר וואס איז עוסק אין חכמות חיצוניות. און מיט די צייט איז ער ארויסגעשטופט געווארן פון נטורי קרתא. [עס איז כדאי צו באטאנען אז לייבעלע איז נישט 'אפגעפארן', ער האט נישט געטוישט זיין לבוש, זיין לעבנסשטייגער כהוא זה און געבליבן א אנטי-ציוני. ניטשע איז ביי אים נישט געווען קיין סתירה צו דאס אלעס]. אין די 80’ פלעגט ער מאכן אויפטריטן ביי די טעלעוויזיע פון די ציונים, זיך באטייליגט אין פענעלס איבער ניטשע, בעיקר איז ער געווען פארנומען פארטיידיגן ניטשע קעגן די באשולדיגונג אז ער איז געווען אן אנטיסעמיט. אויף איין אזא אויפטריט אויף א פאפולערע טעלעוויזיע פראגראם האט ער געכאפט א שארפע מחאה און א טוץ פאשקעווילן פון נטורי קרתא (זעה אויסצוג אונטן)- זיין אייגענע תנועה מטעם וואס ער פלעגט אנפירן מלחמת קודש אויף די חילול שם שמים. צוליב א לעקציע וואס ער האט געגעבן אין די רעפארמער היברו יוניאן קאלעדזש איבער "די קדושה פון ניטשע לויט הלל צייטלין און פראנץ רוזנצווייג" האט די בד"ץ ארויסגעגעבן אן איסור צו קויפן ביי אים תפילין בתים. פאר ווייספיש'ן האט דאס מערסטע וויי געטון בכלל די שורה אין די פאשקעוויל "הכופר ניטשע שר"י" אבער ער איז געווען צופרידן אז צוליב די פאשקעוויל וועלן אנשי מאה שערים זיך דערוויסן איבער דעם געהויבענע פילאסאף.. למעשה האט זיך ארויסגעשטעלט אז די איסור האט זיך אים געלוינט ווייל שונאים פון די עדה- בעלזא קלויזענבורג און חב"ד זענען אים געקומען שטיצן און קויפן ביי אים.
מיט די צייט איז ער געווארן א שטיקל פאפולער פיגור ביי די פרייע קרייזן, אזא סארט קוריוז און טשיקאווע קולטור'ישעע ערשיינונג. ער איז געווארן א פאפולערע רעדנער און געגעבן לעקציעס אין אוניווערזיטעטן. דאס האט אים געברענגעט צו אנקניפען פריינדשאפט מיט דענקער און פערזענליכקייטן פון די פרייע עליטע. סוף ימיו פלעגט ער זיך באטייליגן אין א חוג בית צוזאמען מיט אינטעלעקטואלן, צווישן זיי ישראל אלדד דער אמאליגע מנהיג פון די ציוני'סטישע אונטערגרונד באוועגונג לח"י און איבערטייטשער פון ניטשע'ס כתבים צו עברית, און דער פראקוראר חיים כהן, טאקע דער זעלבע וואס האט אים פאראורטיילט איבער די ירדנ'ישע סאמעטוכע דערמאנט אויבן.
דא קען מען ליינען א שיינע אקאונט פון הדרה לוין אדרי וואס שרייבט איבער איר באקאנטשאפט מיט וייספיש. א ביזאר געשיכטע פון א צוואנציג יעריגע סטודענט'קע אין ניו יורק וואס טוישט אויס בריוון מיט די פינף און זעכציג יעריגע נטורי קרת'ניק אין מאה שערים ווי זיי דיסקוסירן ניטשע- זייער געמיינזאמע ליבשאפט. וואס ליבשאפט פאר פילאסאפיע קען אלץ צוברענגען
אין די רכילות צייטונגען אין די אכציגער יארן איז מען געווען אבסעסירט מיט זיין טאכטער שרה וייספיש וואס האט געשמ'ט מיט איר שיינקייט. די רכילות צייטונג "העולם הזה" האבן געוויסט צו דערציילן איבער די טאכטער פונעם נטורי קרתא מנהיג וואס טאנצט מיט בחורים אין נאכט קלאב'ס אין תל אביב. (זי איז שפעטער געווארן א מאדעל). די צייטונג איז אויך געווען פארנומען מיט די חתונה פון אן אנדערע טאכטער, שולמית, וואס האט חתונה געהאט מיט די זון פון מארק העסטאן א מיליארדער און פילאנטראפ פון אינדיענע און ביי די חתונה האבן זיך באטייליגט ציוניסטישע פערזענליכקייטן ווי שמעון פרס און מנחם בגין. בגין האט מברר געווען ביי לייבעלע אויב איז אמת אז די שמועות אז ער ליינט ניטשע, לייבעלע האט אים גענטפערט ''אויב דו וואלסט געליינט ניטשע וואלסטו געקענט זיין נאך גרעסער פון מנחם בגין''. די מאדערנע חתונה מיט די ציוניסטישע געסט האבן גורם געווען צו שטורמישע חילוקי דעות אינערהאלב די נטורי קרתא צו מען זאל זיך באטייליגן אין די חתונה צו נישט.
א צינישע מימרא וואס מען זאגט נאך בשמו ווען עס איז געווען די גרויסע כוואליע פון חזרה בתשובה אין א"י: "היינט צוטאגס זענען דא אזויפיל בעלי תשובות אז עס זענען פארהאן פרומע וועלכע הייבן אן קלערן אז אפשר דאך איז דא א גאט''.
אין א סיידנאט: ביי די אנדערע זייט פון די אידיאלאגישע ברעג האט ניטשע אויך געהאט א שטארקע איינפלוס איבער א רייע ציוני'סטישע אינטעלעקטואלן א שטייגער ווי מיכה יוסף ברדיצ'בסקי, אד גורדון, מרטין בובר, אפשר הערצל אויך, און נאך. מען קען ליינען דא איבער דנם אין די מאמר פון יעקב גולומב און אין זיין בוך 'ניטשה העברי'. ניטשיאנער איידיעס זענען געווען אין צענטער פון די פולמוס צווישן אחד העם און ברדיצ'בסקי איבער וויאזוי אפצולערנען די אידישע היסטאריע און וועלכע לקח ארויסלערנען פון דעם איבער די ציל פון ציונות, אויף דעם האט גולומב אויך געשריבן א מאמר 'על הפולמוס הניטשיאני בין אחד העם לברדיצ'בסקי'.
לעצט רעדאגירט:
