- זיך איינגעשריבן
- סעפ. 14, 2024
- מעסעדזשעס
- 78
- רעאקציע ראטע
- 553
אין אלע דורות זינט די גלות האט אידישקייט פארמאגט בעיקר צוויי קאנקורירנדע צענטרומען. אנהייב, אין די צייטן פון גלות בבל און שיבת ציון, איז עס געווען ארץ ישראל מיט מצרים, דאס ארטיגע אידנטהום האט געבויט א בית המקדש, בית חוניו, אינעם שטאט ״און״. אין אלכסנדריה איז געבויט געווארן א ריזיגער שיל, דארטן אז געוואקסן דער אידיש העלעניסטישער פילאסאף, פילון.
מצרים איז אבער ביסליך ווייז ארויס געפאלן פון די פארמעסט, רוב זענען פארגריכישט געווארן, זיי האבן נישט מחזיק מעמד געווען אלס אידישע קולטור צענטער, און געבליבן זענען די פרושים פון ארץ ישראל. יעצט איז געווארן ארץ ישראל מיט בבל, זיי זענען יעצט אויף א פארמעסט, דאס איז שוין געוען איינמאל א פארמעסט. געקומען איז עס אממערסטנס צום אויסדרוק דורך די בבלישע ישיבות, זייער ריש גלותא מיטן ענדגילטיגן תלמוד בבלי כלפי תלמוד ירושלמי, דער ערשטער שטעלט פאר די תורה און קולטור וועלט פון בבל, דער צווייטער די תורה און קולטור וועלט פון ישראל. דער ״ריש גלותא״ פון בבל אנטקעגן דער ״נשיא״ פון ארץ ישראל, פארמאגן ביידע גלייך די העכסטע אידישע אטאריאעטן. נישט אוועקמאכענדיג אנדערע אידישע צענטערן אין פארשידענע אנדערע מקומות, אזויווי סיריער שטעט, דמשק און לדקיה, האבן אבער די צוויי דערמאנטע געהאט די העגאמאניע, און פאר איבער א האלבער מילעניום האבן די צוויי זיך פארמאסטן איבער די הויפט העגעמאניע, ווען בבל האט אין רוב יארן געהאט א שטיקל אויבערהאנט מיט איר ווירבלדיגער גייסטרייכיגקייט.
שפעטער איז עס געווארן חכמי אשכנז קעגן חכמי ספרד וואס איז שפעטער אנטוויקלט געווארן צו חכמי ארצות איסלם קעגן חכמי ארצות הנוצרים, און נאך שפעטער איז עס געווארן די חכמים אין די אטאמאנישע אימפעריע הכולל ארץ הקודש כלפי חכמי פוילין ליטא.
די פארמעסט צווישן ספרדים און אשכנזים גייט נאך אן עד היום, און איך ווייס מען וועט זאגן אז היינט קאנצענטרירסט זיך א צענטרום נישט אזוי אין אן ארט ווי אין א אלטוועלטליכער קהילה. נאר לאמיר זיך נישט נארן, אן אומגעבונג וואו מען וואוינט כאטש די קריגערישע גרופעס, איז נאך אלץ דער גרעסטער פאקטור, ווען עס שטייט א ניו יארקער משה בער בעק׳ניק קעגן אן ארץ ישראל׳דיגער יואלי׳ש קרויס׳ניק, שטייט פארט א יענקי אנטקעגן א מיטל-מזרח׳דיגער. די צוויי טראץ וואס זיי פראקלאמירן מיטן זעלבן פילאסאפיע, זענען זייערע כלי מחשבה אנדערש, אפילו דער חוש הטעם איז אנדערש.
איז היינט טאקט נאך אלץ שייך צוויי העגעמאנישע צענטרומען וועלעכע זענען כדי ברי פלוגתא. און ווער זענען זיי? יו גאט איט, ארץ ישראל קעגן אמעריקא. אויך היינט זענען דא פארשידענע קלענערע צענטרומען. ווי מערב אייראפא אסטראליע, לאטיין אמעריקא, און די חב״ד נעץ וואס איז אן בריה פאר זיך, אבער די אלע קלענערע צענטרומען זענען ווי אפאר פעלזן צווישן צוויי בערג.
כיוון שכך און מיר לעבן אינעם דור פון ארץ ישראל כלפי אמעריקא, לאמיר זיך ארויף שארן די טאטועס, לאמיר גיין בחור׳יש, קעמפ, לאמיר זיך אנטון איינער א יענקי טישערט און איינער א סאברא טישערט, מאכן אן אלימפיקס, אמעריקא קעגן ארץ ישראל. ווער איז קולטוריעז איבער שיסל, ביים איבירשטן פון שטייסל?
אויבנאויף וואלט זיך געזאגט אז די ישראלים גיבן קולטור און די אמעריקאנע באשטייערן געלט. דאס איז אבער נישט אזוי גלאטיג. אפשר איז דאס דער אמת מיט די מאדערן ארטעדאקס כלפי די מזרחיסטן, אבער נישט אזוי זיכער ביי די חרדים.
לאמיר אנהייבן מיט די אזוי גערופענער רוחניות׳דיגער קולטור.
תורה, ווער דען אויב נישט ארץ ישראל איז די צענטער, אוואו פארן בחורים לערנען?!.. פארן ארץ ישראלדיגע בחורים לערנען אין אמעריקא ישיבות אדער פארקערט? אוואו געפונט זיך ישיבת מיר, סלאבאדקע, טשובין? אלעס ארץ ישראל. אוואו האבן זיך געפונען די גרעסטע פוסקים פונעם לעצטן דור? סיי פון די קנאישע לאגערן, סיי פון די אגודיסטישע לאגערן, פון די ישיבישע וועלט און פון דער חסידישער וועלט, די זכרונו לברכה׳ס און די שליט״א׳ס. דער חזון איש, דער סטייפלער, מנחת יצחק, צוץ אליעזר, הרב אלישוב, הרב שטיינמאן, הרב וואזנער. אוואו געפונען זיך רוב מכונים, עלטערע און נייערע, מיטן שטאב איבערצודרוקן ספרים? דער מכון המאור וועלעכער האט איבערגעדרוקט די שענסטע חומש, מכון בלום וועלעכע האט די פינגער אפדרוק אויף פילצאלאליגע ספרי יסוד מנוקד, עוז והדר, מכון ירושלים, הרב דניאל ביוטון, הרב אהרן סאמעט. אוואו געפונען זיך רוב מחברים פון באקאנטע ספרים, תורה אנציקלאפעדיעס און ירחונים, צו גאונישע צו שטוביגע, פון אוצר הפוסקים, משפיעים ווי א מילך בידערמאן, זילבערבערג, מגידי שיעור ווי מיכל זילבער, און לייגט צו נאך הונדערט צום ליסט.
אבער איין מינוט, אמעריקא איז אויך נישט קיין מאפל קינד, א לעקוואדער ישיבה איז א וועלטס ישיבה, טויזנטע בחורים, עס ווירבלט ווי א בינען שטאק ווי א שטאט פון תורה. אויכעט מאנסי פארמאגט א סאך תורה, קונטריסים, ישיבעלעך, נישט בחינם פארדינט זי דעם טיטל עיר התורה. דער שכינותדיגער ניו סקווירא איז אויך נישט הינטערשטעליג, אומצאליגע חסידישע ספרים ווערן דא איבערגעדרוקט, אויך אנדערע ספרים, אייגנליך,דער פירער פון עוז והדר געפונט זיך דא. ירחונים, קינדער ביכער און הערלכע חיבורים במאירת עניים ווערן דא מחובר. דא איז ווי א קיך פון תורה.
קרית יואל האט זיך אויך נישט וואס צו שעמען, און דער אמת איז, אויך אין שטאט, וויליאמסבורג, בארא פארק, פוסקים ווי ר׳ משה פיינשטיין, הרב מנשה קליין, הרב צינער, אם תרצו, און לייגט צו אנדערע מחברי ספרים און וועלטס פוסקים. קרוינהייטץ פארמאגט די צענטער פון חב"ד'איזם, היינט צו טאגס א וויכטיגער טייל פון יודנטהום. תורת החסידות
נאר דאכט זיך אז עס קומט צו ״גייסט״, ארץ ישראל ״טעיקס טע קעיק״, די אמעריקאנער מחברים, רוב פון זיי וועלן ניצן אפ-טו-דעיט עברית׳יש-לומדישע לשונות מקובל אין ארץ ישראל, לומדישע מאמרים און חקירות שטרעבן צו זיך הערן מיטן ארץ ישראל׳דיגן שארפזיניגקייט, און אפעלירן צו די ארץ ישראל לומדים און זייער מהלך המחשבה, די ארגינעל פון דער דזשאנרא איז דערפאר נאך אלעם ארץ ישראל. פארגלייך עס צום אלוועלטליכן קולטור פונעם מערב פרעס דזשאנרא, אדער קוזי״ן בלשון כבוד, אמעריקא פארמאגט פרעס מיט כל מיני מעדנים, דער ארגינאל ווייסט יעדער איז פארט אייראפא.
און וואס איז מיט חסידות, לאמיר אריבער פירן דעם פארמעסט צום חסידישן גייסט און פירערשאפט. דא איז עס שוין מער נעק טו נעק. ארץ ישראל פארמאגט טאקע אזעלעכע בערן ווי גור, וויז׳ניץ, בעלז, און צענדליגע פארהעלטמעסיג גרויסע, ווי דושינסקי, נאדווארנע, ערלוי, סערעט, און הונדעטע קלענערע, אבער שטארקע, ווי לויצק...
כאטש ר שלמה קררלבאך האט געגרינדעט זיין מהלך אין די אמעריקאנע שטאטן, געפונט זיך זיין צענטער אין ישראל. אויך די גרעסטע ברעסלאווע צענטערן געפונען זיך אין ישראל, ווי הרב שעכטער, אפילו הרב שיק פון בארא פארק האט פארמאגט זיין צענטער אין ישראל
אבער, דא קומטא גרויסער אבער, אמעריקא פארמאגט א סאטמאר, סאטמאר איז ווי א אייגענער זעלבסשטענדיגער תורה צענטער, כמעט נישט אהענגיג מיט ארץ ישראל, סאטמאר איז די גרעסטע חסידות אין די וועלט, זי האט איבערגענומען וויליאמסבורג, איינע פון די גרעסטע חסידישע געגנטער אין די וועלט מיט אן אייגענעם שטארקן קולטור. סאטמאר רבי איז געווען א גאר פראמינאנטער פיגור.
אמעריקא פארמאגט די ״רבי (מלך המשיח)״ וואס האט דא געלעבט אין געשאפן, וואס דארף מען מער. דא איז באבוב צענטרירט, דא איז מאנסי וויזניץ, דא איז סקווירא. מיטלמעסיגע פעלן דא אויכעט נישט, פאפא ענד יו נעים איט
לאמיר א מינוט אריבער שפרינגען צו די שבק חיים׳ניקעס, די בתי חיים, מיט בתי חיים דארף זיין גאנץ קלאר, די העגעמאניע געהער צו ישראל, זינט יעקב אבינו האבן פילצאליגע גדולים אין חוץ לארץ געגארט צו ליגן אינעם הייליג לאנד, נאנט צו די טויערן פון גן עדן, דא פארמייד מען גילגול מחילות. דאס גייט אן עד היום, א סך באקאנטע גדולים פון אמעריקא זענען באערדיגט אין ישראל.פארט איז עס נישט אזוי אווערוועלמינגלי שטערקער. אמעריקא פארמאגט א ציון פון די דערמאנטע רבי'ס, סאטמאר, לובאוויטשער, סקוירער, מאנסיער, א ריבניצער, סקולען, א טאשער אין קאנאדא, די בתי קברות פון די דערמאנטע זענען פארוואנדלט געווארן אין מיני הר הזתים'ס, און די אוהלים אין צענטער ווי מיני מירון'ס, סקארבאווע מקומות וואו פילצאליגע חסידים ווינטשן זיך צו ליגן אחר מאה ועשרים נאנט צו זייער רבין אדער צדיק.
אידישקייט, היימישקייט, שבת'דיגקייט: דא זענען מסתמה ביידע גלייך אויף גלייך, עניה במקום אחד ועשירה במקום אחר, ווען איינער פארמאגט געוויסע אייגנשאפטן שטערקער איז דער אנדערע שטערקער אין אנדערע הינזיכטן. ארץ ישראל פארמאגט א שטארקערער אידישקייט בדרך כלל, אבער פארט פארשטאפט מיט עבריתישקייט, ישראלישקייט, אלעס איז ווי אויסגעשניטן ישראליש באפעפערט מיט סאברא. אמעריקא פארמאגט מער די היימישע לויזקייט צולאזנדיג די טעם און קוועטש פון אמאל. איבערהויפט ווען עס קומט צום עסן און דזשודעיקא.
דאס אידישע ווירבל הנקרא אידישקיי״ט, די שיל לעבן, ילדים וילדות משחקים, איז זיכער שענער אין ישראל, א שבת ביינאכט, לופטיג, גן עדןדיג, בעת אין אמעריקא טראגט דעם גלותדיגו פחד און חן.
לאמיר אריבערגיין צו manufacturing, creativity, דזשודעיקא קונסט, קולינערי, צייטונגען און ליטעררטור, טעאטערן, און מוזיק.
דזשודעיקא: איז אזוי, מיט שילן איז קלאר ווער עס איז דער געווינער, די ארץ ישראל׳דיגע שילן, במיוחד צווישן חסידים, זענען געווענטליך שענער, זיכער פון אינדרויסן, אבער אויך פון אינווייניג, און ס׳נישט נודף א שטענדיגער ריח ביים אריינקום פון נאפט און האנטיכער (קלארי״ן בלע״ז), די שיינע ווייסע בנינים, גיט א קוק אויף די בעלזע שיל, די וויזניצע, אפילו די קלענערע, ווי סאטמאר עזרת תורה, אפילו די ספרדישע. כאטש וואס צווישן די גאר מודערנע וואס אין אמעריקא קען מען טרעפן אויג פארכאפנדע (קאטעדראל-סטיל אדער פאוסט-מאדערן ערפארט) בנינים, מיין איך אז אלע וועלן מסכים זיין אז ארץ ישראל שילן האבן מער טעם. אלעס לופטיג, גרויס, עס שיל'ט זיך בנחת, נישט גלותדיג.
ווידער דזשודעיקא פון די מטלטלים סארט, איז אזוי, די עצם קוואליטי ספרים זענען מערסטנס פון ארץ ישראל, אבער ווען עס קומט צו דעקערעישן מיט די גאנצע אטענטישע בלאף, דאכט זיך די אמעריקאנע זענען על הגובה. אלעס איז מער פלאפי, די סאמעט, די אותיות מער זאפטיג, דאס זעלבע מיט סידורים, די בילדער מער בהרחבה און טעם.
אויך די שטריימלעך זענען מיט די זעלבע מהלך און ווי אויך אלע בגדים, מער פלאפי און הרחבה׳דיג. זילבערווארג די זעלבע, און אגב, אויך די נשים קליידער און צירונג אגב, ס׳שיינט handpicked, דאס זעלבע מיט האוזינג, די טשענדעליער, די טשיינע קלאזעט וכו׳. איך שלאג נישט אפ דעם פאקט אז אין אמעריקא דאמינירן די אונגארישע אידן מצד אחד און סירישע אויפן מער אויסגעבאקענעם חלק מצד שני, ביידע באוויסט מיט זייער איינגעזאפטער רייץ צו אלץ וואס שיינט, נאר לאמיר נישט מכחיש זיין קרעדיט דעם פעטן אנקל סעעם. און אפשר האט דאס טאקע צוטון מיט די באדזדעט, פאר שילן שנארעט מען פון אימעטום דערפאר איז ארץ ישראל אין דעם הינזיכט על הגובה, ווידעראום פאר א פריוואט לעבן דארף מען איינגיין אויף ביליג, דאס איז בנוסף צום פאקט אז אין ארץ ישראל זענען רוי מאטעריאל פאר בוי און אפילו קליידונג טייערער בעת די קעשענעס זענען מער מצומצם בדרך כלל, לאזט זיך נישט אזוי אויפרייסן ווען עס קומט צו די יצא עניך׳דיגע ענינים. נאר ווי אויבן געזאגט, איך גיב קרעדיט דעם קולטור, ישראל׳ס קולטור איז א מער פעפערדיגער, כל זמן ס׳רייסט ביים גארגל שלאפט מען רואיג
טאלקינג אף וויטש, יעצט קומט דאס עכטע, קולינערי, מאכלים, און אפילו פרעס (שקורין פעעס״ט פו״ד). ווער וואגט זיך אפילו צו טאטשן די קרוין פון אמעריק״א, ווער האט נישט געהערט פון די ראשי ישיבות דרשות וועגן אמעריקאנער פרעס. זאגן אנדערע על טעם ועל הריח, זאגט א דריטער, אמעריקא איז אבי געשטאפט זיך, א פרעס boost,, נאר אז דו ווילסט טעם, און דוקא דורך די ביליגסטע אינגרידיענטס, דאס איז הענדס דאון ארץ ישראל, נעם אן ארץ ישראל פאלאפל און שווארמא איז עפעס ספעציעל, זיי האלטן נאך פעסט אן דעם קניש מסורה, א ירושלמי קוגל איז דאך מן, אויך די תנובה מילעך פראדוקטן איז ווייט נישט אוועק צו מאכן, צווישן אנדערן האבן זיי דאך מחדש געווען דעם ״לבן״. זייער חומוס, חצילים, תחינה, און מטבוחה, חלבה, האט דאך דערגרייכט אפילו די אמעריקאנע קיכן. אבער פארגעס נישט אז די אמעריקאנע יאוגורט פארמאגט כל מיני פלעיווערס, זיי האבן דאס אנגעהויבן, די אראנדזש דזשוס, געדענק די אסטרייכער קוקיס, די גרין קיפעלעך, דאס איז א ניו יארק ארגינאל. א ראפאגאש אין אמעריקא, א קארטאפל קוגעל, א שטיק בשר, א טונא סאלאט, און אלעס מיט הרחבה.
צייטונגען און ליטעראטור: מיט דעם זענען מסתם ביידע גלייך, נאר דא איז וויכטיג מחלק צו זיין, מצד אחד האט מען עברית כלפי ענגליש, מצד שני אידיש כלפי אידיש. מיטן ערשטן בין איך נישט אזוי באהאוואנט, חוץ מזה וואס טייל טייטשן זיך איינע דעם אנדערן. מיט אידיש ווידער שטייט היינט אמעריקא בעסער, אמאל ווען ס׳נאך געווען באלייכטונגען והמסתעף, מנחם מענדל, איז ארץ ישראל נישט געווען הינטערשטעליג און אפשר אפילו די לידינג פון אידיש היימיש ליטעראטור, היינט אבער, העענדס דאון, אמעריקא איז דער געווינער.
מיט טעאטערן, שאו שפילן, אפגעזעהן די שפראכן, וואלט איך געזאגט חד משמעית, דאס איז אמעריקא דער געווינער. אמעריקא פירט דא דעם וואגן.
וועלטס ליצים, בדחנים, גראמערס: אמעריקא! טרעפט מיר א יענקל מילער, א ליפא שמעלצער. א יואלי לעבאוויטש, און ארץ ישראל. נאר א קושי הגלות קען דאס באשאפן. אנושולדיגט ירושלים׳ערס, איך קען אייערע הומאר, טאמער וואוין איך נישט אין רחוב בהר״ן והגלילות, און אז איך קיי נישט פאפיטעס, קען איך נישט לאכן פון אייערע וויצעלאך.
מיט מוזיק איז אזוי. ילדי הפלא האט ארץ ישראל בעסער, מעבדים אויך ארץ ישראל, קווייער, חתונה בענדס, מוזיקאנטן מיט טעם, חזנים קולטור, מלחיני ומנגני חצרות, סטודיאס, ארץ ישראל, הגם אמעריקא האט אויך באוויזן שטארקייט אין דעם. ווידער פאפולערע זינגערס און זייערע קאמפאוזערס, לייוו שאוס, וואן מען בענדס, סאלידע מוזיקאנטן, אמעריקא.
ראדיא איז ארץ ישראל די געווינער. פאון ליין אמעריקא.
און מען קען ממשיך זיין נאר יכלו הזמן והם לא יכלו
שכח פאר מיך אויסהערן
מצרים איז אבער ביסליך ווייז ארויס געפאלן פון די פארמעסט, רוב זענען פארגריכישט געווארן, זיי האבן נישט מחזיק מעמד געווען אלס אידישע קולטור צענטער, און געבליבן זענען די פרושים פון ארץ ישראל. יעצט איז געווארן ארץ ישראל מיט בבל, זיי זענען יעצט אויף א פארמעסט, דאס איז שוין געוען איינמאל א פארמעסט. געקומען איז עס אממערסטנס צום אויסדרוק דורך די בבלישע ישיבות, זייער ריש גלותא מיטן ענדגילטיגן תלמוד בבלי כלפי תלמוד ירושלמי, דער ערשטער שטעלט פאר די תורה און קולטור וועלט פון בבל, דער צווייטער די תורה און קולטור וועלט פון ישראל. דער ״ריש גלותא״ פון בבל אנטקעגן דער ״נשיא״ פון ארץ ישראל, פארמאגן ביידע גלייך די העכסטע אידישע אטאריאעטן. נישט אוועקמאכענדיג אנדערע אידישע צענטערן אין פארשידענע אנדערע מקומות, אזויווי סיריער שטעט, דמשק און לדקיה, האבן אבער די צוויי דערמאנטע געהאט די העגאמאניע, און פאר איבער א האלבער מילעניום האבן די צוויי זיך פארמאסטן איבער די הויפט העגעמאניע, ווען בבל האט אין רוב יארן געהאט א שטיקל אויבערהאנט מיט איר ווירבלדיגער גייסטרייכיגקייט.
שפעטער איז עס געווארן חכמי אשכנז קעגן חכמי ספרד וואס איז שפעטער אנטוויקלט געווארן צו חכמי ארצות איסלם קעגן חכמי ארצות הנוצרים, און נאך שפעטער איז עס געווארן די חכמים אין די אטאמאנישע אימפעריע הכולל ארץ הקודש כלפי חכמי פוילין ליטא.
די פארמעסט צווישן ספרדים און אשכנזים גייט נאך אן עד היום, און איך ווייס מען וועט זאגן אז היינט קאנצענטרירסט זיך א צענטרום נישט אזוי אין אן ארט ווי אין א אלטוועלטליכער קהילה. נאר לאמיר זיך נישט נארן, אן אומגעבונג וואו מען וואוינט כאטש די קריגערישע גרופעס, איז נאך אלץ דער גרעסטער פאקטור, ווען עס שטייט א ניו יארקער משה בער בעק׳ניק קעגן אן ארץ ישראל׳דיגער יואלי׳ש קרויס׳ניק, שטייט פארט א יענקי אנטקעגן א מיטל-מזרח׳דיגער. די צוויי טראץ וואס זיי פראקלאמירן מיטן זעלבן פילאסאפיע, זענען זייערע כלי מחשבה אנדערש, אפילו דער חוש הטעם איז אנדערש.
איז היינט טאקט נאך אלץ שייך צוויי העגעמאנישע צענטרומען וועלעכע זענען כדי ברי פלוגתא. און ווער זענען זיי? יו גאט איט, ארץ ישראל קעגן אמעריקא. אויך היינט זענען דא פארשידענע קלענערע צענטרומען. ווי מערב אייראפא אסטראליע, לאטיין אמעריקא, און די חב״ד נעץ וואס איז אן בריה פאר זיך, אבער די אלע קלענערע צענטרומען זענען ווי אפאר פעלזן צווישן צוויי בערג.
כיוון שכך און מיר לעבן אינעם דור פון ארץ ישראל כלפי אמעריקא, לאמיר זיך ארויף שארן די טאטועס, לאמיר גיין בחור׳יש, קעמפ, לאמיר זיך אנטון איינער א יענקי טישערט און איינער א סאברא טישערט, מאכן אן אלימפיקס, אמעריקא קעגן ארץ ישראל. ווער איז קולטוריעז איבער שיסל, ביים איבירשטן פון שטייסל?
אויבנאויף וואלט זיך געזאגט אז די ישראלים גיבן קולטור און די אמעריקאנע באשטייערן געלט. דאס איז אבער נישט אזוי גלאטיג. אפשר איז דאס דער אמת מיט די מאדערן ארטעדאקס כלפי די מזרחיסטן, אבער נישט אזוי זיכער ביי די חרדים.
לאמיר אנהייבן מיט די אזוי גערופענער רוחניות׳דיגער קולטור.
תורה, ווער דען אויב נישט ארץ ישראל איז די צענטער, אוואו פארן בחורים לערנען?!.. פארן ארץ ישראלדיגע בחורים לערנען אין אמעריקא ישיבות אדער פארקערט? אוואו געפונט זיך ישיבת מיר, סלאבאדקע, טשובין? אלעס ארץ ישראל. אוואו האבן זיך געפונען די גרעסטע פוסקים פונעם לעצטן דור? סיי פון די קנאישע לאגערן, סיי פון די אגודיסטישע לאגערן, פון די ישיבישע וועלט און פון דער חסידישער וועלט, די זכרונו לברכה׳ס און די שליט״א׳ס. דער חזון איש, דער סטייפלער, מנחת יצחק, צוץ אליעזר, הרב אלישוב, הרב שטיינמאן, הרב וואזנער. אוואו געפונען זיך רוב מכונים, עלטערע און נייערע, מיטן שטאב איבערצודרוקן ספרים? דער מכון המאור וועלעכער האט איבערגעדרוקט די שענסטע חומש, מכון בלום וועלעכע האט די פינגער אפדרוק אויף פילצאלאליגע ספרי יסוד מנוקד, עוז והדר, מכון ירושלים, הרב דניאל ביוטון, הרב אהרן סאמעט. אוואו געפונען זיך רוב מחברים פון באקאנטע ספרים, תורה אנציקלאפעדיעס און ירחונים, צו גאונישע צו שטוביגע, פון אוצר הפוסקים, משפיעים ווי א מילך בידערמאן, זילבערבערג, מגידי שיעור ווי מיכל זילבער, און לייגט צו נאך הונדערט צום ליסט.
אבער איין מינוט, אמעריקא איז אויך נישט קיין מאפל קינד, א לעקוואדער ישיבה איז א וועלטס ישיבה, טויזנטע בחורים, עס ווירבלט ווי א בינען שטאק ווי א שטאט פון תורה. אויכעט מאנסי פארמאגט א סאך תורה, קונטריסים, ישיבעלעך, נישט בחינם פארדינט זי דעם טיטל עיר התורה. דער שכינותדיגער ניו סקווירא איז אויך נישט הינטערשטעליג, אומצאליגע חסידישע ספרים ווערן דא איבערגעדרוקט, אויך אנדערע ספרים, אייגנליך,דער פירער פון עוז והדר געפונט זיך דא. ירחונים, קינדער ביכער און הערלכע חיבורים במאירת עניים ווערן דא מחובר. דא איז ווי א קיך פון תורה.
קרית יואל האט זיך אויך נישט וואס צו שעמען, און דער אמת איז, אויך אין שטאט, וויליאמסבורג, בארא פארק, פוסקים ווי ר׳ משה פיינשטיין, הרב מנשה קליין, הרב צינער, אם תרצו, און לייגט צו אנדערע מחברי ספרים און וועלטס פוסקים. קרוינהייטץ פארמאגט די צענטער פון חב"ד'איזם, היינט צו טאגס א וויכטיגער טייל פון יודנטהום. תורת החסידות
נאר דאכט זיך אז עס קומט צו ״גייסט״, ארץ ישראל ״טעיקס טע קעיק״, די אמעריקאנער מחברים, רוב פון זיי וועלן ניצן אפ-טו-דעיט עברית׳יש-לומדישע לשונות מקובל אין ארץ ישראל, לומדישע מאמרים און חקירות שטרעבן צו זיך הערן מיטן ארץ ישראל׳דיגן שארפזיניגקייט, און אפעלירן צו די ארץ ישראל לומדים און זייער מהלך המחשבה, די ארגינעל פון דער דזשאנרא איז דערפאר נאך אלעם ארץ ישראל. פארגלייך עס צום אלוועלטליכן קולטור פונעם מערב פרעס דזשאנרא, אדער קוזי״ן בלשון כבוד, אמעריקא פארמאגט פרעס מיט כל מיני מעדנים, דער ארגינאל ווייסט יעדער איז פארט אייראפא.
און וואס איז מיט חסידות, לאמיר אריבער פירן דעם פארמעסט צום חסידישן גייסט און פירערשאפט. דא איז עס שוין מער נעק טו נעק. ארץ ישראל פארמאגט טאקע אזעלעכע בערן ווי גור, וויז׳ניץ, בעלז, און צענדליגע פארהעלטמעסיג גרויסע, ווי דושינסקי, נאדווארנע, ערלוי, סערעט, און הונדעטע קלענערע, אבער שטארקע, ווי לויצק...
כאטש ר שלמה קררלבאך האט געגרינדעט זיין מהלך אין די אמעריקאנע שטאטן, געפונט זיך זיין צענטער אין ישראל. אויך די גרעסטע ברעסלאווע צענטערן געפונען זיך אין ישראל, ווי הרב שעכטער, אפילו הרב שיק פון בארא פארק האט פארמאגט זיין צענטער אין ישראל
אבער, דא קומטא גרויסער אבער, אמעריקא פארמאגט א סאטמאר, סאטמאר איז ווי א אייגענער זעלבסשטענדיגער תורה צענטער, כמעט נישט אהענגיג מיט ארץ ישראל, סאטמאר איז די גרעסטע חסידות אין די וועלט, זי האט איבערגענומען וויליאמסבורג, איינע פון די גרעסטע חסידישע געגנטער אין די וועלט מיט אן אייגענעם שטארקן קולטור. סאטמאר רבי איז געווען א גאר פראמינאנטער פיגור.
אמעריקא פארמאגט די ״רבי (מלך המשיח)״ וואס האט דא געלעבט אין געשאפן, וואס דארף מען מער. דא איז באבוב צענטרירט, דא איז מאנסי וויזניץ, דא איז סקווירא. מיטלמעסיגע פעלן דא אויכעט נישט, פאפא ענד יו נעים איט
לאמיר א מינוט אריבער שפרינגען צו די שבק חיים׳ניקעס, די בתי חיים, מיט בתי חיים דארף זיין גאנץ קלאר, די העגעמאניע געהער צו ישראל, זינט יעקב אבינו האבן פילצאליגע גדולים אין חוץ לארץ געגארט צו ליגן אינעם הייליג לאנד, נאנט צו די טויערן פון גן עדן, דא פארמייד מען גילגול מחילות. דאס גייט אן עד היום, א סך באקאנטע גדולים פון אמעריקא זענען באערדיגט אין ישראל.פארט איז עס נישט אזוי אווערוועלמינגלי שטערקער. אמעריקא פארמאגט א ציון פון די דערמאנטע רבי'ס, סאטמאר, לובאוויטשער, סקוירער, מאנסיער, א ריבניצער, סקולען, א טאשער אין קאנאדא, די בתי קברות פון די דערמאנטע זענען פארוואנדלט געווארן אין מיני הר הזתים'ס, און די אוהלים אין צענטער ווי מיני מירון'ס, סקארבאווע מקומות וואו פילצאליגע חסידים ווינטשן זיך צו ליגן אחר מאה ועשרים נאנט צו זייער רבין אדער צדיק.
אידישקייט, היימישקייט, שבת'דיגקייט: דא זענען מסתמה ביידע גלייך אויף גלייך, עניה במקום אחד ועשירה במקום אחר, ווען איינער פארמאגט געוויסע אייגנשאפטן שטערקער איז דער אנדערע שטערקער אין אנדערע הינזיכטן. ארץ ישראל פארמאגט א שטארקערער אידישקייט בדרך כלל, אבער פארט פארשטאפט מיט עבריתישקייט, ישראלישקייט, אלעס איז ווי אויסגעשניטן ישראליש באפעפערט מיט סאברא. אמעריקא פארמאגט מער די היימישע לויזקייט צולאזנדיג די טעם און קוועטש פון אמאל. איבערהויפט ווען עס קומט צום עסן און דזשודעיקא.
דאס אידישע ווירבל הנקרא אידישקיי״ט, די שיל לעבן, ילדים וילדות משחקים, איז זיכער שענער אין ישראל, א שבת ביינאכט, לופטיג, גן עדןדיג, בעת אין אמעריקא טראגט דעם גלותדיגו פחד און חן.
לאמיר אריבערגיין צו manufacturing, creativity, דזשודעיקא קונסט, קולינערי, צייטונגען און ליטעררטור, טעאטערן, און מוזיק.
דזשודעיקא: איז אזוי, מיט שילן איז קלאר ווער עס איז דער געווינער, די ארץ ישראל׳דיגע שילן, במיוחד צווישן חסידים, זענען געווענטליך שענער, זיכער פון אינדרויסן, אבער אויך פון אינווייניג, און ס׳נישט נודף א שטענדיגער ריח ביים אריינקום פון נאפט און האנטיכער (קלארי״ן בלע״ז), די שיינע ווייסע בנינים, גיט א קוק אויף די בעלזע שיל, די וויזניצע, אפילו די קלענערע, ווי סאטמאר עזרת תורה, אפילו די ספרדישע. כאטש וואס צווישן די גאר מודערנע וואס אין אמעריקא קען מען טרעפן אויג פארכאפנדע (קאטעדראל-סטיל אדער פאוסט-מאדערן ערפארט) בנינים, מיין איך אז אלע וועלן מסכים זיין אז ארץ ישראל שילן האבן מער טעם. אלעס לופטיג, גרויס, עס שיל'ט זיך בנחת, נישט גלותדיג.
ווידער דזשודעיקא פון די מטלטלים סארט, איז אזוי, די עצם קוואליטי ספרים זענען מערסטנס פון ארץ ישראל, אבער ווען עס קומט צו דעקערעישן מיט די גאנצע אטענטישע בלאף, דאכט זיך די אמעריקאנע זענען על הגובה. אלעס איז מער פלאפי, די סאמעט, די אותיות מער זאפטיג, דאס זעלבע מיט סידורים, די בילדער מער בהרחבה און טעם.
אויך די שטריימלעך זענען מיט די זעלבע מהלך און ווי אויך אלע בגדים, מער פלאפי און הרחבה׳דיג. זילבערווארג די זעלבע, און אגב, אויך די נשים קליידער און צירונג אגב, ס׳שיינט handpicked, דאס זעלבע מיט האוזינג, די טשענדעליער, די טשיינע קלאזעט וכו׳. איך שלאג נישט אפ דעם פאקט אז אין אמעריקא דאמינירן די אונגארישע אידן מצד אחד און סירישע אויפן מער אויסגעבאקענעם חלק מצד שני, ביידע באוויסט מיט זייער איינגעזאפטער רייץ צו אלץ וואס שיינט, נאר לאמיר נישט מכחיש זיין קרעדיט דעם פעטן אנקל סעעם. און אפשר האט דאס טאקע צוטון מיט די באדזדעט, פאר שילן שנארעט מען פון אימעטום דערפאר איז ארץ ישראל אין דעם הינזיכט על הגובה, ווידעראום פאר א פריוואט לעבן דארף מען איינגיין אויף ביליג, דאס איז בנוסף צום פאקט אז אין ארץ ישראל זענען רוי מאטעריאל פאר בוי און אפילו קליידונג טייערער בעת די קעשענעס זענען מער מצומצם בדרך כלל, לאזט זיך נישט אזוי אויפרייסן ווען עס קומט צו די יצא עניך׳דיגע ענינים. נאר ווי אויבן געזאגט, איך גיב קרעדיט דעם קולטור, ישראל׳ס קולטור איז א מער פעפערדיגער, כל זמן ס׳רייסט ביים גארגל שלאפט מען רואיג
טאלקינג אף וויטש, יעצט קומט דאס עכטע, קולינערי, מאכלים, און אפילו פרעס (שקורין פעעס״ט פו״ד). ווער וואגט זיך אפילו צו טאטשן די קרוין פון אמעריק״א, ווער האט נישט געהערט פון די ראשי ישיבות דרשות וועגן אמעריקאנער פרעס. זאגן אנדערע על טעם ועל הריח, זאגט א דריטער, אמעריקא איז אבי געשטאפט זיך, א פרעס boost,, נאר אז דו ווילסט טעם, און דוקא דורך די ביליגסטע אינגרידיענטס, דאס איז הענדס דאון ארץ ישראל, נעם אן ארץ ישראל פאלאפל און שווארמא איז עפעס ספעציעל, זיי האלטן נאך פעסט אן דעם קניש מסורה, א ירושלמי קוגל איז דאך מן, אויך די תנובה מילעך פראדוקטן איז ווייט נישט אוועק צו מאכן, צווישן אנדערן האבן זיי דאך מחדש געווען דעם ״לבן״. זייער חומוס, חצילים, תחינה, און מטבוחה, חלבה, האט דאך דערגרייכט אפילו די אמעריקאנע קיכן. אבער פארגעס נישט אז די אמעריקאנע יאוגורט פארמאגט כל מיני פלעיווערס, זיי האבן דאס אנגעהויבן, די אראנדזש דזשוס, געדענק די אסטרייכער קוקיס, די גרין קיפעלעך, דאס איז א ניו יארק ארגינאל. א ראפאגאש אין אמעריקא, א קארטאפל קוגעל, א שטיק בשר, א טונא סאלאט, און אלעס מיט הרחבה.
צייטונגען און ליטעראטור: מיט דעם זענען מסתם ביידע גלייך, נאר דא איז וויכטיג מחלק צו זיין, מצד אחד האט מען עברית כלפי ענגליש, מצד שני אידיש כלפי אידיש. מיטן ערשטן בין איך נישט אזוי באהאוואנט, חוץ מזה וואס טייל טייטשן זיך איינע דעם אנדערן. מיט אידיש ווידער שטייט היינט אמעריקא בעסער, אמאל ווען ס׳נאך געווען באלייכטונגען והמסתעף, מנחם מענדל, איז ארץ ישראל נישט געווען הינטערשטעליג און אפשר אפילו די לידינג פון אידיש היימיש ליטעראטור, היינט אבער, העענדס דאון, אמעריקא איז דער געווינער.
מיט טעאטערן, שאו שפילן, אפגעזעהן די שפראכן, וואלט איך געזאגט חד משמעית, דאס איז אמעריקא דער געווינער. אמעריקא פירט דא דעם וואגן.
וועלטס ליצים, בדחנים, גראמערס: אמעריקא! טרעפט מיר א יענקל מילער, א ליפא שמעלצער. א יואלי לעבאוויטש, און ארץ ישראל. נאר א קושי הגלות קען דאס באשאפן. אנושולדיגט ירושלים׳ערס, איך קען אייערע הומאר, טאמער וואוין איך נישט אין רחוב בהר״ן והגלילות, און אז איך קיי נישט פאפיטעס, קען איך נישט לאכן פון אייערע וויצעלאך.
מיט מוזיק איז אזוי. ילדי הפלא האט ארץ ישראל בעסער, מעבדים אויך ארץ ישראל, קווייער, חתונה בענדס, מוזיקאנטן מיט טעם, חזנים קולטור, מלחיני ומנגני חצרות, סטודיאס, ארץ ישראל, הגם אמעריקא האט אויך באוויזן שטארקייט אין דעם. ווידער פאפולערע זינגערס און זייערע קאמפאוזערס, לייוו שאוס, וואן מען בענדס, סאלידע מוזיקאנטן, אמעריקא.
ראדיא איז ארץ ישראל די געווינער. פאון ליין אמעריקא.
און מען קען ממשיך זיין נאר יכלו הזמן והם לא יכלו
שכח פאר מיך אויסהערן
לעצט רעדאגירט:
