איינס פון די גאר אינטערעסאנטע, מערקווירדיגע זאכן איבער די עשרת הדברות, איז אז זיי זענען געווען איינגעקריצט אויף צוויי באזונדערע שטיינער.
שטעלט זיך די קשיא וואס ווייניג פאלט אפילו איין אז דאס איז א קשיא, אבער ברויך פארט התבוננות, איז דען געווען א מאנגל אין גראניט אז דער אויבערשטער האט געדארפט נוצן צוויי שטיינער? פארוואס האט ער נישט געקענט נוצן בלויז איין גרויסע אנשטאט צוויי קלענערע?
דערויף איז פארהאן א טיפישע אידישע ווערטל, אז איידער'ן קומען צו כלל ישראל איז דאך הקב"ה ארום צו אלע פעלקער אנבאטן דעם תורה, אבער קיינער האט עס נישט געוואלט, יעדער צוליב זיינע סיבות. אבער ביים אנקומען צו די אידן, איז זייער איינציגע קשיא געווען "מה יקר? וואס קאסט?" אויף וואס דער אויבערשטער האט געענטפערט "בחינם!" "אזוי? נו געב צוויי..."
אבער פארט ברויך דער ענין אן ערקלערונג, צו וואס באמת נוצן צוויי שטיינער?
איז פארהאן א פשט אין מכילתא, אז די לוחות זענען דייקא געווען אויסגעשטעלט אויף אזא אופן אז מ'זאל דאס קענען ליינען אויף צוויי אופנים: פון אויבן אראפ, און פון רעכטס אויף לינקס.
אזוי זאל מען דאס אויך קענען ליינען אויף אן אופן אז פון "אנכי" זאל מען זאפארט שפרינגען צו "לא תרצח" וועלכע איז זיין לינקע שכן.
אבער פארוואס פעלט טאקע אויס צו קענען ליינען דעם לוחות אויף אזא אופן? וואס לערנען מיר זיך דערפון?
***
לאמיר כאפן א בליק אויף צוויי סעקטעס וועלכע האבן געפרואווט אפצוטיילן דעם אנכי פון זיין שכן, דעם לא תרצח. דהיינו, צו פונאנדערשיידן צווישן דעם געדאנק אז ס'איז פארהאן א ג-ט וועלכע האט באשאפן וועלטן פאר א העכערע תכלית, און דעם געדאנק צו רעספעקטירן א צווייטן מענטשן'ס רעכט צו לעבן, און אנאליזירן וואס איז געווארן פון זיי.
ביידע פון זיי האבן געפירט צו אנארכיע.
די דענקער פונעם מאדערנעם, סעקולערן השכלה, האבן אריינגעברענגט דעם רעיון אז דער גרויסער אידעאל פון לא תרצח ברויך נישט צוקומען צום אנכי ה' כדי זיך צו דערהאלטן. רעליגיע איז נישט נייטיג! ער אליין, אן דעם באשעפער, איז אומשטאנד צו פירן דעם מענטשהייט צום פרייהייט פון מאראל. דער זעקסטער געבאט קען זיך פיין באגיין אן דעם ערשטן!
בעת רעליגיע פארקערפערט דעם באגריף אז א מענטש מוז שטיין אין א כסדר'דיגן קשר מיט'ן באשעפער, האט וויסנשאפט רעפרעזענטירט א סארט מענטש וואס קען זיך באגיין אן ג-ט. "והייתם כאלוקים!" האט שוין דער שלאנג אנגערייצט חוה'ן. דער מענטש קען, און דארף זיך בייטן מיט ג-ט.
אבער דער דמיון איז ארויף מיט'ן רויך פון די גאז קאמערן אינאיינעם מיט זעקס מיליאן מענטשליכע לעבן'ס! צונישט זענען געווארן די פילאזאפיעס אז א מענטש איז ביכולת "אליין" צו פירן א מאראלישן לעבן אן קיין העכערן גלויבן.
די קרעמעטאריום'ס זענען נישט אויסגעטראפן געווארן דורך א פרימיטיוון, בארבארישן פאלק וואס האט נישט געקענט ליינען און שרייבן. ממש פארקערט! דאס פאלק האט זיך אויסגעצייכנט אין וויסנשאפט און קונסט! אבער פונדעסטוועגן האבן זיי געשיקט איינס א האלב מיליאן קינדער און פיר א האלב מיליאן ערוואקסענע צום טויט, בלויז צוליב דעם וואס אידיש בלוט איז געפלאסן אין זייערע אדערן.
עס.עס. לייט פלעגן פארברענגען א טאג אין אוישוויץ, אויס'שחט'נדיג אזויפיל ווי צוועלף טויזנט מענטשן (וועלכע בית השחיטה קען זיך פארמעסטן דערמיט?), און דערנאך אהיימגיין זיך טשאטשקען מיט זייערע משפחות און הונט.
בשעת דאס רויך פון פיצלעך קינדער האט זיך נאך געהויבן פון די פליישיגע אויווענעס, פלעגן זיי הנאה האבן פון א קלאסישן וויין, און רירנדע מוזיק פון באך, מוצארט אדער וואגנער. זיי האבן פשוט בארעכטיגט מאסן מארד באזירט אויף ריין שכל'דיגע יסודות.
אין "שינדלער'ס ליסט" איז פארהאן א סצענע ביים ליקווידאציע פונעם קראקעווער געטא, וואו א קליין מיידל וועלכע האט זיך פראבירט צו באהאלטן הינטער א פיאנא ווערט דערשאסן צום טויט דורך איין וועכטער, און בשעת איר קערפער ליגט אין א טייך בלוט זעצט זיך א צווייטער וועכטער שפילן אויפן פיאנא.
"איז דאס באך?" פרעגט איין אפיציר.
"ניין, מוצארט." ענטפערט א צווייטער.
"מוצארט?"
"יא." און ביידע דערקוויקן זיך מיט די הארציגע מעלאדיע.
ווי גייט דאס ווארט פון א פארביטערטן אידל וועלכע האט זיך נעבעך אנטזאגט פון זיין אמונה נאכ'ן באפרייאונג, טענה'נדיג "וויאזוי קען איך גלייבן אין באשעפער נאך אוישוויץ?" אויף וואס א צווייטער איבערלעבער האט אים טרעפליך געענטפערט, "אין וועם דען ווילסטו איך זאל גלייבן נאך אוישוויץ, אין מענטשן?"
דער אמת האט געשריגן: אן א ג-ט קענען מענטשן נישט אליין באשליסן וואס איז ריכטיג און וואס נישט! קיינער איז אזוי נישט אומשטאנד צו דערקלערן אז פארגאזן א מאמע און קינד איז א גרעסערע עוולה ווי הרג'ענען א מויז!
ווען דאס העכערע בליק אויפ'ן וועלט ווערט בטל, איז א מענטש אומשטאנד צו ווערן א קנעכט פאר'ן שטן!
***
אבער דאס איז ווייט פון דאס גאנצע בילד!
בשעת וואס השכלה האט מבטל געווען דעם "אנכי" צוליב דעם "לא תרצח", האבן פארשידענע אנדערע גרופעס מבטל געווען דעם "לא תרצח" צוליב דעם "אנכי"!
זיי גלויבן אז כל זמן דו גלייבסט אין אללא, ביסטו בארעכטיגט אומצוברענגען סיי וועמען דו באצייכנסט אלס כופר. זאל דאס זיין א יוגנטליכער וואס האלט אינמיטן עסן א רעפטל פיצא אין ירושלים, צי א קינד אין זיין ערשטן טאג אין שולע אין בעסלאן, צי א ביזנעס עקזעקוטיוו אין ניו יארק, צי א טוריסט אין באלי, צי א חב"ד'סקער פארפאלק אין מומבאי, צי א כולל יונגערמאן ביים באס סטאפ, אויב איז דער מענטש נישט קיין מיטגליד פון דיין גלויבן, איז דער "רצון השם" אז ער זאל שטארבן!
פאר דעם דאזיגן רעליגיעזן ראדיקאל, האט "אנכי השם" נישט קיין שייכות מיט "לא תרצח".
ער פארפעלט צו פארשטיין אז צו גלייבן אין ג-ט, מיינט אטאמאטיש מכבד צו זיין דאס לעבן פון סיי ווער ס'איז באשאפן געווארן מיט א צלם אלוקים, וואס דאס צוזאמשטעל פון די צוויי מצוות דערציילן אונז אז מען קען נישט גלויבן סיי אין ג-ט און סיי אין רציחה!
אבער פון די אנדערע זייט, אויב וועט איר האלטן אז צונעמען א צווייטן מענטשן'ס לעבן איז אומריכטיג, נישט בלויז ווייל עס פעלן אייך די מיטלען אדער מאטיוון דאס צו טוהן, אדער איר ווילט נישט ענדיגן אייער לעבן אין טורמע, נאר ווייל איר אנערקענט דאס חשיבות פון יענעם'ס לעבן, איז דאס בלויז נאך א וועג פון זאגן אז איר גלייבט נישט אין ג-ט, ווארום וואס געבט דען פאר א מענטשליכן לעבן זיין קדושה'דיגע חן, זיין אבסאלוטער ווערד, אויב נישט די געטליכע צורה וואס איז אויסגעקריצט אויף זיין געשטאלט?
