לשון קודש - א היסטארישער איבערזיכט

[איזי פאזען]

לשון קודש – א היסטארישער איבערזיכט

לשון קודש – אדער העברעיש – איז דער נאמען פון דער שפראך אין וואס דאס רוב פונעם תנ"ך איז געשריבן (חוץ פון חלקים אין עזרא און דניאל, וואס זענען אין אראמיש), ווי אויך שפעטער די משנה. פונעם מיטל-אלטער און ווייטער ווערן פארשידענע וואריאנטן פון דער שפראך געניצט אלס דעם סטאנדארטן לינגוויסטישן מיטל פארן געשריבענעם אידישן אויסדרוק.

אינעם תנ"ך גופא (מלכים ב' י"ח:כ"ו-כ"ח, ישעיה ל"ו:י"א-י"ג, דברי הימים ב' ל"ב:י"ח) געפינען מיר דעם טערמין 'יהודית' פארן דיאלעקט פון דער שפראך וואס איז גערעדט געווארן אין דער דרום'דיגע מלכות יהודה, און אין דער משנה ווערט די שפראך שוין אנגערופן 'עברית'.

העברעיש איז ערשינען אינעם ראיאן פון כנען בערך ביים סוף פונעם צווייטן יארטויזנט לפסה"נ (ארום ג' אלפים ת"ק) אלס א כנענישן דיאלעקט. עס איז גאר ענדליך צו אנדערע כנענישע דיאלעקטן פונעם זעלבן ראיאן, ווי פיניקיש (די שפראך פון די צידונים), מואביש, אדומיש און עמוניש, וואס אונז קענען פון ליימענע און שטיינערנע אויפשריפטן (צב"ש דער בארימטער מציבת מישע אין מואביש).

כנעניש זעלבסט באלאנגט צו דער צפון-מערב סעמיטישער גרופע פון שפראכן, וואס איז אויך כולל אֶמוֹריש, אוגאריטיש און אראמיש. אנדערע מערב סעמיטישע שפראכן זענען אראביש און די עטיאָפּישע שפראכן, און די אלגעמיינע סעמיטישע שפראך-צווייג איז אויך כולל אַקַדיש און אירע דיאלעקן אשׁוריש און בבליש. ווייטער איז סעמיטיש א טייל פון דער אפראָ-אַזיאַטישער שפראך-פאמיליע, וואס רעכנט אויך אריין שפראכן פון צפון אפריקע ווי פארצייטיש-מצריש, בערבער און די כּושיטישע שפראכן (ווי סאָמאַלי).

די סעמיטישע שפראך-צווייג

שפראכן אנטוויקלן זיך מיט דער צייט, און עס איז מקובל איינצוטיילן די היסטארישע אנטוויקלונג פון העברעיש אין פיר תקופות:

1. לשון המקרא
דאס איז א תקופה פון בערך טויזנט יאר, פון די עלטסטע חלקים אין תנ"ך ארום 1200 לפסה"נ ביז צום סוף פון תקופת בית שני. ביים אנפאנג פון דער תקופה איז העברעיש געווען די טאג-טעגליך גערעדטע שפראך אינעם ראיאן, אבער אין דער תקופה פון בית שני אונטער די בבלישע, פערסישע און דאן גריכישע אימפעריעס האבן צוביסלעך אנדערע שפראכן, ווי אראמיש און גריכיש, איבערגענומען אלס דער גערעדטער שפראך.

אינעם לשון המקרא זעלבסט קען מען אידענטיפיצירן עטליכע היסטארישע שיכטן:​

• אור-אלט העברעיש: דאס איז די שפראך פון די עלטסטע שיכטן איעם תנ"ך, געווענליך שירים און פאעמעס, ווי די שירת הים (שמות ט"ו), שירת דבורה (שופטים ה') און ברכות יעקב (בראשית מ"ט). דער שיכט פון דער שפראך האט ענדליכקייטן צו עלטערע צפון-מערב סעמיטישע דיאלעקטן, בעיקר אוגאריטיש.​
• קלאסיש העברעיש: דאס איז דער דיאלעקט אין וואס דאס רוב פונעם חומש און די נביאים הראשונים זענען קאמפאזירט, און איז די שפראך פון איידערן גלות בבל, בעיקר אין יהודה. מען קען אויך באמערקן באזונדערע שיכטן מיט א מער צפונדיגן דיאלעקט פון מלכות ישראל, ווי צב"ש די אליהו-אלישע געשיכטעס אין ספר מלכים.​
• שפעט לשון המקרא: דאס איז דער דיאלעקט פון די ספרים וואס זענען געשריבן געווארן אין דער תקופה פון בית שני, ווי אסתר, עזרא, קהלת און דברי הימים, אין וואס מען זעט שוין השפעות פון אראמיש און פערסיש צווישן אנדערע לינגוויסטישע שינוים. דאס איז אויף ענדליך צו די דיאלעקטן וואס מען טרעפט אין די ספרים חיצוניים פון יענער תקופה, ווי ספר בן סירא, ווי אויך אין די מגילות ים המלח.​

2. לשון חכמים
דאס איז די שפראך פון דער משנה און די מדרשים וואס איז שוין גאנץ אנדערש פון לשון המקרא, מיט נייע גראמאטישע אייגנשאפטן און וואקאבולאר. הגם אז דער דיאלעקט איז גענוצט געווארן אלס א שרייבס-מיטל פאר הונדערטער יארן, איז עס אבער נישט געווען קיין גערעדטע שפראך רוב פון דער תקופה.

3. העברעיש פונעם מיטל-אלטער
די תקופה איז נישט באמת איין דיאלעקט, נאר א היסטארישע עפאכע וואס פאנגט זיך אן מיט דער ווידער-אויפלעבונג פון דער שפראך אלס א שרייבס-מיטל אין אייראפע און אין די אראבישע לענדער, נאך וואס אראמיש איז געווארן די שפראך פון חכמים אין דער צייט פון די אמוראים. דער דיאלעקט בארגט אסאך פון אראביש, ספעציעל פאר פילאזאפישע און אבסטראקטע באגריפן און האט פיל פארברייטערט די אויסדרוקס-רייכקייט פון דער שפראך. אין דער תקופה בארגט די שפראך אויך אסאך פון תלמודיש אראמיש, ווי אויך פון דער גראמאטיק פון אייראפעישע שפראכן.

4. מאדערן העברעיש
דאס איז די תקופה אין וואס העברעיש איז ווידער-אויפגעלעבט געווארן אלס א גערעדטער שפראך, מיט פיל איינפלוסן פון אלע היסטארישע שיכטן פון דער שפראך, ווי אויך פון אידיש, אראביש און אייראפעישע שפראכן. די גראמאטיק פון דער שפראך איז אויך געווארן עטוואס פארפשוטערט אונטער די השפעות פון טאג-טעגליכן באניץ.​

 

[פעדער]

א הערליכע ארבעט! אראפגעלייגט שיין, קלאר און צוגענגליך.
א גרויסן יישר כח.

אינטערעסאנט איז צו וויסן מיט וואס דער שפראך טוישט זיך פון ראיאן צו ראיאן און פון צייט צו צייט.

איין אזא ביישפיל איז דער נאכזילבע 'זיי'. אין קלאסיש לשון הקודש איז דאס 'הֶם', ווידעראם אין אור-אלט לשון הקודש איז דאס 'מוֹ' . ווי מען זעט אין דאס ווארט להם - צו זיי, אין אור-אלט לשון הקודש איז דאס : לָמּוֹ און אין קלאסיש לשון הקודש איז דאס לָהֶם.

נאך א משל איז דער ענדע פאר א לשון נקבה. אין אוגריתיש איז דאס אייביג א 'ת', אבער אין לשון הקודש איז דאס א 'ה' און בלויז ווען דאס ווארט איז מחובר מיטן ווארט נאכדעם, ווערט עס א 'ת'. ווי פון חוֹמָה ווערט חוֹמַת ירושלים אדער שִׁירָה - שִׁירַת דבורה.
געוויסע ווילן זאגן אויף די ווערטער כי ראה כי אָזְלַת יד אין שירת האזינו, אז דאס ווארט 'אָזְלַת' איז נישט דווקא מחובר מיט דאס ווארט 'יד', נאר מען דארף עס ליינען אזוי ווי עס וואלט געשטאנען 'כי אָזְלָה יד'.

עס זענען פארהאן נאך פילע אזעלכע פארשידנהייטן און ענדערונגען צווישן די שיכטן אין דער שפראך.

 

[אין הכי טאקע]

איר ביידע קומט אריין קלאר. א נחת יעדעס ווארט. אגב, ווען האט זיך אנגיהויבן דער רעיון פון א נאציאנאלער שפראך? זעהט מיר נישט אויס פון די לשון הפסוקים אז שפראך האט פארנימען א נאציאנאלער ראלע. זיכער נישט צווישן די לשונות כנען וואס לשון קודש איז צווישן זיי. מען זעהט טאקע לשון יהודית און אשדודית, מען זעהט אן אינצידענט מיט אקצענט מיט שיבולת הידוע, אבער חוץ מזה הערט מען נישט וועגן שפראכן פארשידנהייטן ווען עס קומט צום פארהאנדלען מיט אדום, מואב, עמון, מדין, צור. פלישתים וכו׳, (וואס מען זעהט יא ווען עס קומט צו אשור אוו בבל), אפילו מיט ארם, וכל שכן מצרים וכוש, וועלעכע האבן שוין לכאורה נישט גערעדט א לשון כנען זעהט מען נישט קיין שפראך אישו, אולי איז לשון כנען געווען א ליגווא פראנקא אינעם גאנצן ראאן?! בכל אופן, שפראך ווערט נישט דערמאנט אלץ א נאציאנאלער מערקבארער סימבאלישער מארק אמווייניגסטנס צווישן די עמי כנען. דאכט זיך אפילו אז דער נביא רופט לשון הקודש אן - לשון כנען

 

[איזי פאזען]

איר ביידע קומט אריין קלאר. א נחת יעדעס ווארט. אגב, ווען האט זיך אנגיהויבן דער רעיון פון א נאציאנאלער שפראך? זעהט מיר נישט אויס פון די לשון הפסוקים אז שפראך האט פארנימען א נאציאנאלער ראלע. זיכער נישט צווישן די לשונות כנען וואס לשון קודש איז צווישן זיי. מען זעהט טאקע לשון יהודית און אשדודית, מען זעהט אן אינצידענט מיט אקצענט מיט שיבולת הידוע, אבער חוץ מזה הערט מען נישט וועגן שפראכן פארשידנהייטן ווען עס קומט צום פארהאנדלען מיט אדום, מואב, עמון, מדין, צור. פלישתים וכו׳, (וואס מען זעהט יא ווען עס קומט צו אשור אוו בבל), אפילו מיט ארם, וכל שכן מצרים וכוש, וועלעכע האבן שוין לכאורה נישט גערעדט א לשון כנען זעהט מען נישט קיין שפראך אישו, אולי איז לשון כנען געווען א ליגווא פראנקא אינעם גאנצן ראאן?! בכל אופן, שפראך ווערט נישט דערמאנט אלץ א נאציאנאלער מערקבארער סימבאלישער מארק אמווייניגסטנס צווישן די עמי כנען. דאכט זיך אפילו אז דער נביא רופט לשון הקודש אן - לשון כנען

Click to shrink...

אלע כנענישע שפראכן זענען גאר ענדליך איינע צו דער אנדערע. באמת זענען זיי נישט קיין באזונדערע שפראכן, נאר ענדערשע דיאלעקטן. יעדער איינער וואס איז באהאוונט מיט לשון המקרא קען נאך היינט אליין ליינען און פארשטיין די מואבישע מציבת מישע און די אוגריתישע כתבים. ארמיש אבער איז שוין אן אנדערע שפראך - הגם א צפון-מעריב סעמיטישע. אין די פסוקים וואס איך ציטיר זעט מען טאקע אט דאס: "דַּבֶּר־נָ֤א אֶל־עֲבָדֶ֙יךָ֙ אֲרָמִ֔ית כִּ֥י שֹׁמְעִ֖ים אֲנָ֑חְנוּ וְאַל־תְּדַבֵּ֤ר אֵלֵ֙ינוּ֙ יְהוּדִ֔ית בְּאׇזְנֵ֣י הָעָ֔ם אֲשֶׁ֖ר עַל־הַחוֹמָֽה." מיט יהודית מיינט מען דא דעם העברעאישן דיאלעקט פון יהודה.

מצריש און כושיטיש זענען שוין אבער אינגאנצן אנדערע שפראכן וואס האבן גאר ווייניג צו טון מיט די לשונות פון כנען.

 

[מר שושני]

ווען האט זיך אנגיהויבן דער רעיון פון א נאציאנאלער שפראך?

Click to shrink...

ממש לעצטענס ביים אויפשטייג פון נאציאנאליטעט בכלל.

בקיצור נמרץ: ביז דעם ניינצנטן יאהר-הונדערט איז געווען א נארמאלע זאך אז יעדע געגנט זאל האבן זייער אייגענע דיאלעקט (נישט נאר אקצענט). איינמאל ס'איז געווארן נאציאנאלן איז געווארן ערוויילט א נאציאנאלע שפראך וואס דער גאנצער פאלק איז צו קענען.

 

[פעדער]

עס איז ממש צום באוואונדערן ווי ענליך מצבת מישע איז צו לשון המקרא. אוגריתיש איז שוין א טראפקעלע שווערער צו פארשטיין און שיינט צו זיין אביסל אפגערוקט פון זיי, אזוי ווי @איזי פאזען ברענגט אויבן אינעם ארטיקל.

אויף צו געבן א דוגמא, וויל איך דא ברענגען עטליכע שורות גענומען פונעם שטיין פון מישע: (ארגינעל געשריבן אין כתב עברי)
וָאֶקַּח מִמֹּאָב מָאתֵן (מאתיים) אִשׁ (איש) כָּל רָשֵׁהֻ (ראשיו) וָאֶשָּׂאֵהֻ בְּיַהַץ וָאֹחֲזֶהָ לָסֶפֶת עַל דִּיבֹן. אָנֹךִ (אנכי) בָּנִתִי קִרְחֹה (קִרְחוֹ-קִרְיָתוֹ) חֹמַת הַיַּעֲרֵן וְחֹמַת הָעֹפֶל וְאָנֹךִ בָּנִתִי שְׁעָרֶיהָ וְאָנֹךִ בָּנִתִי מִגְדְּלֹתֶהָ וְאָנֹךִ בָּנִתִי בֵּת (בית) מֶלֶךְ.

מערקט ווי די וואקאלן א.ה.ו.י. זענען כמעט נישט אנוועזנד אין די טעקסט. אזוי אויך ווערט נישט דאס ווארט 'אֵת' געונצט דא. נאך אן אינטערעסאנטע חילוק איז אז אנדערש ווי רוב מאל אין לשון המקרא, ענדיגט זיך א לשון רבים מיט א 'ן' (מאתן אנשטשט מאתיים) און לשון יחיד-נסתר (זֵיין) וואס אין לשון המקרא איז דאס וֹ, איז דא אבער הֹ, אזוי ווי אין געוויסע פעלער אין תנ"ך, ווי אָהֳלֹה.
דאן, קענען געמערקט ווערן נאך חילוקים. ווי קִרְחָ וואס מיינט א שטאט, אין לשון המקרא איז דאס קִרְיָה. אין אראמיש איז דאס קַרַת.

דא, וויל איך פרעגן פאר דעם פותח השנירל @איזי פאזען, טאמער דו האסט נאך איבער דעם נושא, ווארטן מיר עס זאל ווערן ארויפגעלייגט. (עס מאכט זיך אמאל אז א שרייבער פאנגט אן א נושא און לאזט עס אפ צוליב א שוואכע פארקער (טראפיק). דעריבער וויל איך דא מגלה זיין, אז איך, עכ"פ, ווארט מיט שפאנונג פאר א פארזעצונג צו דעם ערשטן ארטיקל.)

 

[אלפא]

איך פארשטיי נישט איין זאך.

קומט נישט לשון קודש דיירעקט פון באשעפער? האט ער נישט מיט דעם באשאפן די וועלט?
ס'ליגט דאך ריזיגע סודות אין דעם ווי יעדע חפץ אינעם יקום האט א קארעספאנדענס אין א ספעציפישע קאנפיגיראציע פון אותיות.. נישט אזוי?

וואס דען האט אדם הראשון גערעדט - אויב נישט אין לשון קודש - וואס דער באשעפער האט אים אויסגעלערנט אין גן עדן?

ס'מוז זיין אז די שפראכן וואס הערן זיך ענליך האבן פלעין גע'גנב'ט פון לשון קודש - אדער איז עס אזוי געווארן ביים דור הפלגה.. מיין רבי אין חדר האט קלאר אזוי געזאגט.. וואס פאלט איינעם איין ער ווייסט בעסער?

 

[איזי פאזען]

דא, וויל איך פרעגן פאר דעם פותח השנירל @איזי פאזען, טאמער דו האסט נאך איבער דעם נושא, ווארטן מיר עס זאל ווערן ארויפגעלייגט. (עס מאכט זיך אמאל אז א שרייבער פאנגט אן א נושא און לאזט עס אפ צוליב א שוואכע פארקער (טראפיק). דעריבער וויל איך דא מגלה זיין, אז איך, עכ"פ, ווארט מיט שפאנונג פאר א פארזעצונג צו דעם ערשטן ארטיקל.)

Click to shrink...

א דאנק פאר די דברי חיזוק. דער צווייטער טייל איז שוין דא און איך ארבעט יעצט אויפן דריטן - הגם אז איך באשפעטיג זיך מער מיטן גראמאטיק ווי מיט דער היסטאריע, וואס איך ברענג נאר בדרך אגב.