- זיך איינגעשריבן
- מאי 16, 2024
- מעסעדזשעס
- 1,719
- רעאקציע ראטע
- 5,073
- פונקטן
- 943
א ארטיקל פון מײנע ארכיװן. איך פארעפענטליך עס יעצט צום ערשטן מאל בחינם.
חיים איז געבוירן געווארן אין 1877 אין אילינוי, א שטעטל אין די וויטעבסק גובערניע, אין די רוסישע עמפייער. ער האט שפעטער זיך געצויגן צו קאנגרעס פוילן (געשאפן אין 1815 אלס א סעמי-אויטאנאמישע פוילישע סטעיט ביי די קאנגרעס פון וויען, נאך די אונטערגאנג פון פראנצויזישע קיסר נאפאלעאן בענאפארטע) און געווארן א פוילישע בירגער. ער האט ווארשיינליך אימעגרירט פון רוסלאנד, אנהויב פון די יאר-הונדערט, מיט א כאוואליע פון אידישע ניי-קומער וועלכע האבן געזוכט זיך איינצוגלידערן אין די טעקסטייל (סחורה-פעבריק) אינדוסטריע וואס האט דאן געבליהט אין דער שטאט.
בעפאר די דייטשן האבן אינוואדירט פוילן איז ער געווען אן אינשורנס אגענט און די הויפט פון א אידישע יתומים היים, וואס ער האט געגרינדעט, פאר א תקופה פון 15 יאהר. דר עדווארד רייכער, וועלכער האט אים געקענט פון לאדזש פארציילט אז ער האט פון שטענדיג אהן געהאט אן "אומגעזינטע אינטערעסע" אין קינדער.
חיים איז געווען א יליד פון חדר און געהאט האט ער בלויז א בעיסיק נישט-אידישע עדיוקעישן. דאך איז ער געווען א שטיקל אויטאדיידאקט, ד.ה. ער האט געלייענט פיהל און זיך אליינס אויסגעלערנט שפראכן. ווען ער איז געקומען קיין לאדזש איז ער געווען אן אלמן. ער האט נאר געטראפן ארבעט נאך א צייט, ארבעטענדיג דערווייל אין וואס ס’איז אים אונטערגעקומען אין די הענט, ביז ווען ער האט ענדליך געפונען ארבעט אין אן אפיס.
שפעטער האט ער מיט א שותף ארויסגענומען אן הלואה און געעפנט א פאבריק פון זיידן (בעקישעס?). צוערשט האט ער נאך ווי עס איז מצליח געווען; ער איז אויך געווארן א מיטגליד און די ארטיגע אידישע קהילה און טעטיג געווארן אין די אידישע סאושעל סצענע. שפעטער האט ער אנגענומען א מער אקטיווער ראלע און אנטייל גענומען אין אידישע פאליטיק און איז אפילו אקטיוו געווען אין די אידישע ‘אגודת הצדקה’ אין לאדזש.
די ערשטע וועלט מלחמה, און ספעציעל די קאמיוניסטישע רעוולוציע האט געפירט אז אסאך ביזנעסער, אידישע ווי נישט-אידישע, זאלן באנקראטירן, זיינע צווישן זיי. דאס האט געפירט ער זאל איבערלאזן די זיידן ביזנעס, און ווערן אן אינשורנס אגענט אנשטאט. אזוי אויך איז ער מער אקטיוו געווארן אין די אנדערע עניינים ווי אויבן געזאגט, אריינגערעכנט דאס אנפירן די בית יתומים וואס ער זעלבסט האט מייסד געווען הגם עס זענען שוין דעמאלס תלונות געווען קעגן אים אז ער פירט אן מיט די בית יתומים פאר פערזענליכע רווחים און כל מיני אלטעריער אינטערעסן. מען פארציילט אז זיין דיקטאטארישע סטייל אין די וועג ווי ער האט געפירט דעם בית יתומים וועט שפעטער זיך ארויסשיילן לעיני כול.
כאטש ער האט קודם פרובירט זיך אריינצודרייען אין די ארטיגע ציוניסטישע פעולות, און איז אפילו מטעמם ערוועלט געווארן אין די הנהלה פון די טראדיציאנאלע אידישע קהילה אין לאדזש, אין יאר 1937, האט ער זיך אבער אין ענדע נישט פארטראגן מיט זיי און נאך א סכסוך האט ער זיך פון זיי אפגעטיילט. א חבר אין די אידישע הנהלה הקהילה איז ער אבער פארבליבן, כאטש נישט פון די שורה הראשונה ממש. ד.ה. ער איז געווען דער ראש הקהל’ס וויצע’ס סגן.
ווען די מלחמה האט אויסגעבראכן, אין ערשטן ספטמבר 1939, איז רומקובסקי איז געווען 62. ווי נאר די דייטשן זענען אריינגעקומען אין א שטאט פלעגן זיי באשטימען א ‘אידנראט’, אלס אזוי גערופענע נייע אידישע קאנסולס, כדי זיי זאלן דינען ווי א ברידזש צווישן די נאציס אין די אידישע פאפולאציע פון די שטאט און שפעטער אין די געטאוס.
רומקובסקי איז געשטעלט געווארן אין אמט, דעם דרייצטנטן פון אקטאבער 1939, דורך אלבערט לייסטר, א דייטש, דער הויפט פון דער ציווילער פירערשאפט אין לאדזש, אלס עלצטער פון דער לאדזשער אידנראט. אלבערט האט אים דעם טיטול געגעבן: דער אידן-עלצטער. ס’איז נישט קלאר פארוואס גענוי אלבערט האט פונקט אים אויסגעקליבן. ס’איז אבער יתכן צוליב איינס: רומקובסקי איז געווען דער איינציגסטער פארבליבענער פון די לאדזשע הנהלת הקהילה. (די אנדערע ראשי הקהילה און רבנים האבן שוין פון פריער זיך אפגעטראגן. די אינטעליגענציע און אידישע פירערשאפט זענען אנטלאפן אדער תיכף ווי נאר די מלחמה האט אויסגעבראכן און ווער פון זיי ס’איז געבליבן האט - נאכ’ן צוזעהן דאס זיך איזדעקעווען פון די נאציס אויף די אידן אין די גאסן בריש גלי, צו מיט’ן פארכאפן מענטשן צו צוואנגס לאגערן, צו די רציחות אין די גאסן און די השפלות און דאס צושפארן און צעשטערונגען פון בתי כנסת וכדומה - געהויבן פיס און אנטלאפן ווער ס’האט געקענט.) א צווייטע סיבה פארוואס לייסטר האט אים קען זיין אויסגעקליבן איז זיין באנעמונג וואס האט ווארשיינליך געמאכט א פאזעטיווער רושם אויף לייסטר. טראץ זיין עלטער, איז רומקובסקי, א הויכער מאן, נאכאלס געווען אין די כוחות, פיהל מיט ענערגיע און האט א גוטן דייטש באזיצט. יש אומרים אז די דייטשן האבן אים גאר געגליכן ווייל מיט זיין בלויע אויגן און באנעמונג האט ער קיין איד בכלל נישט אויסגעקוקט.
אין דער אפיציעל-געשריבענער באפעהל וואס האט געשטעלט רומקובסקי אין די פאזיציע פון מאכט איז געשטאנען צווישן אנדערע:
"דו (רומקובסקי) ביסט אויטאראזירט אנצונעמען סיי וועלכע מיטל עס נויטיגט זיך, גיבן סיי וועלכע באפעהל עס פאדערט זיך, צו אינפארסירן די סמכות וואס איז דיר געגיבן געווארן, אפילו צו נוצן די אידישע פאליציי ארויפצוצווינגען דיינע פאדערונגען אויף אלעמען. אלע משא ומתן מיט די דייטשע אויטאריטעטן זאל גיין נאר דורך דיר...אריינגערעכנט דאס צושטעלן עסן...דו ביסט דערפאר אויטאראזירט אויסצוטיילן און אוועקצונעמען ווי ס’שמעקט דיר (בלי תמורה – אהן אויסטויש)..אלע נויטיקע פראדוקטן… אזוי אויך ביסטו בכח צו אַסיינען די אידן צו די ארבעט.”
אין דער פאזיציע האט ער באריכטעט דירעקט צו די נאצי געטאו אדמיניסטראציע וועלכע איז אנגעפירט געווארן דורך דער ארבייטסלייטר, א דייטש מיט’ן נאמען האנס ביבאו, וועלכער האט אייגענטליך געגיבן רומקובסקי א רעקאמענדאציע צו אלבערט לייסטר פאר די דזשאב.
האנס ביבאו, דאן 37 יאהר אלט, איז אויך אן אינשורנס אגענט געווען פון טרעינינג און א סוקסעספולע ענטרעפרענור און באלעבוס פון א קאװע אימפארטינג קאמפאני איידער די קריג.
אין די ענדע פון די קריג, אין 1944 – געציילטע טעג איידער די רוסן האבן דעם געטאו באפרייט, ווען פון די 245,000 אידן וואס זענען ארגינעל געווען אין לאדזש (און 164,000 אין די געטאו) זענען אצינד בלויז 877 פארבליבן אויפצוראמען און אפרייניגן די געטאו – האט ביבאו געהייסן פאר גרויסע לעכער צו ווערן געגרובן אין די בית הקברות אזוי אז די געסטאפאו זאלן קענען עקסעקיוטן די 877 פארבליבענע אידן כדי ס’זאלן קיינע באווייזן נישט פארבלייבן פון זיינע פארברעכנס. (די 877 אידן האבן צום סוף איבערגעלעבט דורכ’ן זיך אויסבאהאלטן מיט פוילישע חסידי אומות העולם; רעפארטעדלי האט רומקובסקי גארנישט צוטוהן געהאט דערמיט.)
האנס האט שיין פארדינט פון די געטאו, סיי פון די סלעיוו לעיבאר און אזוי אויך פון קאנפיסקירן די אידישע פארמעגנס. ער האט פערזענליך געהאלפן די געסטאפאו פארכאפן אידן צו דעפארטאציע און האט בכוונה אויסגעהונגערט די געטאו איינוואוינער דורכן גיבן זיי ווייניגער עסן פון וויפיהל ער איז באצאלט געווארן זיי צו געבן, לייגענדיג אין קעשענע די דיפערענץ.
רומקובסקי מיט האנס ביבאו
מען שאצט אז די פראפיטס וואס די געטאו האט דזשענערעיטעד פאר די דייטשן איז געווען ארום 14 מיליאן אמעריקאנע דאלאר. ביבאו איז געווען א הונגעריגער פאר געלט מיט א תאווה פאר די גוד-לייף און איינער וואס האט געזוכט לכאורה אז די געטאו זאל ממשיך זיין ווי לענגער איינס, כדי ער זאל קענען פון איר פערזענליך פארדינען און צוויי, ער זאל נישט ברויכן טראנספערירט ווערן פאר שווערערע ארבעט אין די וועירמאכט. ער האט געוואוינט אין א הערליכע הויז אין שטאט, צוזאמען מיט זיין פרוי און צוויי קינדער און באקומען אלע הוצאות אויסגעצאלט פון די ‘רייך’, פלוס די פראדוקטן וואס ער האט רוכש געווען פאר פרוטות, אין פארעם פון אידישע צוואנגס ארבעט, בנוסף צו אלע פערזענליכע טייערע מתנות און חפצים, רויב פון די אידן, וואס ער האט געקריגן בחינם: מעבל, טעפיכער, כלים וכדומה; די אידישע שניידער האבן אויפגענייט די בגדים פאר אים און זיינע קינדער און אזױ נאך פיהלע בענעפיטן.
די געטאו איז פארזיגלט געווארן ענדע אפריל 1940 מיט 164,000 מענטשן אינווענדיג. (נאר פינף חדשים פריער, אין דעצעמבער, זענען 15,000 אידן, מיט גרויס ברוטאליטעט, פארטריבן געווארן צו מזרח פון לאנד, פון די גאסן וועלכע האבן אצינד פארמירט די געטאו, װעלכע זענען געווען די ארימסטע געסער אין די שטאט. דאס אװעקשיקן די אידן האבן זײ אלס חלק פון אַן ארגינעלע פלאן - א פלאן וואס די דייטשן האבן שפעטער דעזערטירט - ארויסצוטרייבן תיכף ”אלע„ אידן פון לאדזש און זיי אוועקשיקן טיפער קיין מזרח אין די שטח פון פוילן וואס די דייטשן האבן גערופן דזשענערל גאווערנמענט; לאדזש איז געפאלן ארויס פון דעם שטח, און האט אקארדינג צו די דייטשע פלאן געזאלט אנעקסירט ווערן אטייל צו ווערן פון דעם רייך און האט דערפאר געדארפט ווערן גענצליך אידן ריין. האלב פון די פארשיקטע אבער זענען געשטארבן אויף די טרעינס פון די קעלט און געדראנג. רומקובסקי האט אין דער אקציע אויך א האנט געהאט אין העלפן די דייטשן זי אויספירן.)
די סייען פינטל (אונטן-רעכטס) איז די סך הכול פון די געטאו (צענטער אין גרױס)
די אידנראט’ס פליכטן אין די געטאו, בראש פון חיים האבן כולל געווען א קאמיונעל קיטשען, חולים היימען, אראנדזשירן דאס שיקן פון צוואנגס ארבייטער ארויס פון די געטאו און דאס פארכאפן פון קוואָטאַס פון אידן פאר "ריסעטעלמענט אין מזרח,” א כינו פאר דעפארטאציע צו די עקסטערמינעישן קעמפס.
בערך פופצן טעג נאכוואס די אידן זענען אריינגעיאגט געווארן אין געטאו האט רומקובסקי אויסגעקליבן 31 פובליק פיגורן צו פארמירן דער קאנסול, זאלן אים העלפן מיט די ארבעט. ווייניגער ווי 3 וואכן שפעטער זענען 20 פון זיי הינגריכטעט געווארן און די איבעריגע זענען פארשוואונדן דורך רומקובסקי’ס ארדערס צוליב וואס זיי האבן נישט איינגעשטאנען צו "ראבער-סטעמפן" זיינע פאליסיס.
די נייע אידנראט וועלכע איז אפפוינטעד געווארן אפאר וואכן שפעטער איז באשטאנען פון מענטשן וועלכע זענען פיהל ווייניגער אנגעזעהן געווען און דערפאר ווייניגער עפעקטיוו געווען ווי די ארגינעלע פערזאנען. אזוי אויך איז די אידישע געטאו פאליציי געווען אינטער רומקובסקי’ס קאנטראל. די אידישע פאליציי מאכט אין די לאדזשע געטאו איז באשטאנען פון ארום 1,200 מאן.
אנאטאל קארי, א אידישע פאליציאנט פון די לאדזשע געטאו פארציילט, אין זיין מעמואר, איבער די אינוואלוומענט פון די פאליציי אין קאנפיסקירן עסן פון די געטאו רעזידענטס און דאס צווינגען אידישע מיידלעך צו האבן סעקס אין אויסטויש פאר ברויט.
רינגלבלום, אן אנדערע פוילישע היסטאריקער און סאושעל ווארקער שילדערעט די אכזריות פון די געטאו פאליציי און צייכנט אהן אז זי איז צומאל געווען גרעסער ווי דאס פון די דייטשן, אוקרייאינער אדער ליטוואקעס אינאיינעם. איבעריג צו דערמאנען אז אין די ענדע האבן די אידישע פאליציי און קאפאוס אלעמאל געטיילט די זעלבע גורל ווי די איבעריגע.
די ארבעט און פראדוקציע אין די געטאו איז צושטאנד געקומען מיט די מיטארבעט פון די דרויסנדע דייטשע אויפזיכט, איבער’ן געטאו, ספעציעל האנס ביבאו. זיי, די דייטשן האבן אריינגעשיקט אין די געטאו די רויע מאטריאל (עסן נאר איינמאל אין אכט אדער צען טעג) און אין ריטורן האבן די דייטשן צוריק באקומען פערטיג-פאבריצירטע פראדוקטן, די ווערק פון די געטאו איינוואוינער. וויכטיג צו נאוטן אז רוב אידן אין לאדזש זענען געווען בעלי מקצוע, פראפעשאנעלס מיט א פאך, ווי למשל שניידער, שוסטער, וועבער, טישלער און מעטאל ווארקערס וכו’.
אזוי זענען פון חודש צו חודש געשטיגן די דימענדס פאר פראדוקציע פון די געטאו און שפעטער זענען ביסלעכווייז די שולעס און קולטור איינריכטונגען אויך פארוואנדלט געווארן אין פאבריקן און זייערע ארגינעלע פונקציע אויפגעלעזט געווארן. אזוי אויך זענען אלעמענס ארבעטס-שעות לענגער געווארן, צו 12 שעה א טאג, פאר װאס אמאל ווייניגער און ווייניגער באצאלונג וואס האט אויך, קוים וואס געקענט איינקויפן.
רומקובסקי האט ערווארבן אומגעהויערע מאכט דורכ’ן טראנספארמירן די געטאו אין אן אינדוסטריעלע באזע מאנופעקטשורענדיג מלחמה סופלייען צו די ווערמאכט טראכטענדיג מיסטעיקינגלי אז דאס וועט ערלויבן די געטאו צו איבערלעבן דעם קריג. קוקענדיג צוריק איז קאמיש צוהערן איז למשל אין אפריל 1940 האט רומקובסקי זיך איינגעטענהט און "פארלאנגט" פון די דייטשן געלט און עסן אין אויסטויש פאר מאטעריאלן, ציוואס זיי האבן אוודאי נישט מסכים געווען. בלויז עסן זענען זיי איינגעגאנגען צו גיבן אין אויסטויש. עס הערט זיך ווי יענער וואס פרובירט מאכן א דיעל מיט די ים רויבער זאלן אים פריילאזן אין אויסטויש פאר’ן מגלה זיין אין וועלכן טאש ער האלט זיין געלט. (הגם עס איז געווען א פלאן ארגינעל צו ליקווידירן די געטאו ביז שפעטסטנס אקטאבער 1940 ווי אויבן געזאגט.)
רומקובסקי האט פארבאטן דאס אריינשמוגלען עסן אין די געטאו; ער האט געגלייבט אז דאס וועט דעסטאביליזירן די עקנאמיע פון די געטאו בשייכות מיט די פרייזן פאר בעיסיק פראדוקטן. אזוי אויך האט ער נישט ערלויבט קיין דעמאנסטראציעס אדער סטרייקס און גענוצט די אידישע פאליציי זיי מיט צוואנג צו דערשטיקן. לפעמים האט ער אריינגערופן די נאציס זאלן פארשטילן די מהומה וואס האט געווענליך געפירט צו געהארגעטע פראטעסטירער.
די פראטעסטן, צווישן אויגוסט 1940 און ספרינג 1941, אנגעפירט דורך אקטיוויסטן און לינקע פארטייען, אנטקעגן רומקובסקי האבן געזען די ארבעטער איבערלאזן זייערע ארבעטספלעצער און ארויסגיין צו די געסער מיט ליפלעטן וואס האבן געלייענט: "ברודער און שוועסטער! קומט ארויס אין די מאסן, צו ענדליך אויסראטן מיט א פאראייניגטע כח, די שרעקליכע ארימקייט און אכזריותדיקע הנהגה פון די קהילה רעפרעזונטאטן, אנגעוואנדן אנטקעגן אויסגעמאטערטע, אונטערדריקטע און אויסגעהונגערטע פובליק… די סלאגאנען: ברויט פאר אלעמען! לאמיר אלע גיין אין קאמף קעגן די קהילה פאַראַזיט…הארגעט רומקובסקי… עפנט די געטאו..”
ער פלעגט דאן מעניש זיין די פירערס פון אזעלכע פראטעסטן אז זיי האבן נישט געמעגט מער פארדינען א לעבן דורכן ארבעטן, וואס האט ווירטואלי געמיינט אז זיי און זייערע משפחות זענען נגזר געווארן צו א זיכערער אויסגיין פון הונגער. צומאל האט ער די סטרייקערס און דעמאנסטרירער געלאזט ארעסטירן אדער אוועקגעשיקט צו די צוואנגס לאגערן, נישט געזעהן צו ווערן נאכאמאל. אזוי האט ער געמאכט פארשוואונדן יעדער וועם ער האט נישט געגליכן.
ביז ספרינג 1941, ארום א יאהר נאכוואס די געטאו’ס צוימען זענען ארויפגעצויגן געווארן, האבן מער כמעט זיך נישט געפינען קיין גענגער צו רומקובסקי אין די געטאו.
כאטש וואס רומקובסקי האט זיך גרויס-געהאלטן אז זיין לעיבאר אגענדע איז אזוי סוקסעספול אז "גיב עס נאך דריי יאהר און די געטאו וועט ארבעטן ווי א זייגער,” האבן נישט אלע עס אזוי אנגעקוקט. אויבערשטורמפירער מאקס הארן פון אָסטאינדוסטריע האט געזאגט אז די געטאו איז געווען שלעכט געפירט, נישט פראפיטעבל און האט געמאכט די אומנייטיקע פראדוקטן. אסטאינדוסטריע איז געווען איינע פון די פיהלע אינדוסטריעלע פראיעקטן וואס די נאציס האבן איינגעשטעלט אין פוילן צו פראדוצירן פאר זיי פראדוקטן, זיך באנוצענדיג מיט צוואנגס ארבייטער. און אין איר הויכפונקט האט זי אינטערנד 17,000 ארבעטער, פון זיי א 1000 פוילישע אבער די איבעריגע אלע אידן, דורכאויס א נעץ פון לעיבאר און קאנצערטראציע לאגערן, אין די לובין דיסטריקט פון די דזשענעראל גאווערנעמענט טעריטאריע (די נאמען וואס די דייטשן האבן געגיבן פאר די צענטער חלק פון פוילן בשעת די קריג).
מיט זיין הארבע טריטמענט צו זיינע אחים לצרה האט חיים רומקובסקי זיך איינגעקויפט א נאמען אלס א דיקטאטור, דיסטינקט פון די אידנראטן אין די אנדערע אידישע געטאוס, אבער ס’איז אים גאנץ ווייניג אנגעגאנגען. ווען ער האט באזוכט ווארשע אין מאי 1941 האט ער געזאגט ביי פארשידענע געלעגנהייטן צו די ווארשע אידנראט: "מיין מועצה (קאמיטע) ווייסט נאר צו רעדן. מיינע פליכטן פיהר איך אלע אויס אליינס און מיט געוואלד. דיקטאטורשאפט איז בכלל נישט קיין פראסטע ווארט.”
אין אן אנדער פאל, באציהענדיג זיך צו זיין סטייל פון גאווערנען, האט ער געזאגט מיט זיין געווענליכע צינישקייט: "איך בין סיי א קאמוניסט און סיי א פאשיסט באותו זמן.” “איך אקצעפטיר נישט די בעיסיק פון פרייוועט פראפערטי. אלץ באלאנגט צו די מדינה; א פאשיסט אבער בין איך אינדעם וואס איך בין פארארדנט, איך בין מְצִווה איבער אייך אלעמען, עטס זאלטס אויספאלגן מיינע באפעלן. איך בין אחראי אויף אייך, איך בין דער באס דא. נישטא קיינער וואס האט דער פרייהייט מיך איינצוטיילן וואס כ’האב צוטוהן. די כח איז אין מיינע הענט.”
רומקובסקי, אין א דרשה וואס ער האט געהאלטן אנהויב פברואר 1942, האט ער געזאגט: איך דארף פארגעסן פון דער רחמנות’דיגער געפיהל כדי נישט צו לייגן אין א געפאר די גאנצע געטאו. די געטאו איז ווי א שיף אין שטורמישע וואסערן, כדי צו ראטעווען דעם שיף ברויך מען ארויסווארפן א טייל פון די איבעריגע לאסט.” אן אנדער מאל, ווען ער האט באשטראפט די סטרייקער און פראטעסטירער, האט ער עס צוגעגליכן צו א "כירורג וואס ברויך אפשניידן א פיס צו ראטעווען דעם הארץ.”
חלק ב' קומט
דער נאצי קאלאבארירער – מרדכי חיים רומקובסקי, די הויפט פון די יודנראט אין דער לאדזשע געטאו
זיין בעקגראונד
חיים איז געבוירן געווארן אין 1877 אין אילינוי, א שטעטל אין די וויטעבסק גובערניע, אין די רוסישע עמפייער. ער האט שפעטער זיך געצויגן צו קאנגרעס פוילן (געשאפן אין 1815 אלס א סעמי-אויטאנאמישע פוילישע סטעיט ביי די קאנגרעס פון וויען, נאך די אונטערגאנג פון פראנצויזישע קיסר נאפאלעאן בענאפארטע) און געווארן א פוילישע בירגער. ער האט ווארשיינליך אימעגרירט פון רוסלאנד, אנהויב פון די יאר-הונדערט, מיט א כאוואליע פון אידישע ניי-קומער וועלכע האבן געזוכט זיך איינצוגלידערן אין די טעקסטייל (סחורה-פעבריק) אינדוסטריע וואס האט דאן געבליהט אין דער שטאט.
בעפאר די דייטשן האבן אינוואדירט פוילן איז ער געווען אן אינשורנס אגענט און די הויפט פון א אידישע יתומים היים, וואס ער האט געגרינדעט, פאר א תקופה פון 15 יאהר. דר עדווארד רייכער, וועלכער האט אים געקענט פון לאדזש פארציילט אז ער האט פון שטענדיג אהן געהאט אן "אומגעזינטע אינטערעסע" אין קינדער.
חיים איז געווען א יליד פון חדר און געהאט האט ער בלויז א בעיסיק נישט-אידישע עדיוקעישן. דאך איז ער געווען א שטיקל אויטאדיידאקט, ד.ה. ער האט געלייענט פיהל און זיך אליינס אויסגעלערנט שפראכן. ווען ער איז געקומען קיין לאדזש איז ער געווען אן אלמן. ער האט נאר געטראפן ארבעט נאך א צייט, ארבעטענדיג דערווייל אין וואס ס’איז אים אונטערגעקומען אין די הענט, ביז ווען ער האט ענדליך געפונען ארבעט אין אן אפיס.
שפעטער האט ער מיט א שותף ארויסגענומען אן הלואה און געעפנט א פאבריק פון זיידן (בעקישעס?). צוערשט האט ער נאך ווי עס איז מצליח געווען; ער איז אויך געווארן א מיטגליד און די ארטיגע אידישע קהילה און טעטיג געווארן אין די אידישע סאושעל סצענע. שפעטער האט ער אנגענומען א מער אקטיווער ראלע און אנטייל גענומען אין אידישע פאליטיק און איז אפילו אקטיוו געווען אין די אידישע ‘אגודת הצדקה’ אין לאדזש.
די ערשטע וועלט מלחמה, און ספעציעל די קאמיוניסטישע רעוולוציע האט געפירט אז אסאך ביזנעסער, אידישע ווי נישט-אידישע, זאלן באנקראטירן, זיינע צווישן זיי. דאס האט געפירט ער זאל איבערלאזן די זיידן ביזנעס, און ווערן אן אינשורנס אגענט אנשטאט. אזוי אויך איז ער מער אקטיוו געווארן אין די אנדערע עניינים ווי אויבן געזאגט, אריינגערעכנט דאס אנפירן די בית יתומים וואס ער זעלבסט האט מייסד געווען הגם עס זענען שוין דעמאלס תלונות געווען קעגן אים אז ער פירט אן מיט די בית יתומים פאר פערזענליכע רווחים און כל מיני אלטעריער אינטערעסן. מען פארציילט אז זיין דיקטאטארישע סטייל אין די וועג ווי ער האט געפירט דעם בית יתומים וועט שפעטער זיך ארויסשיילן לעיני כול.
כאטש ער האט קודם פרובירט זיך אריינצודרייען אין די ארטיגע ציוניסטישע פעולות, און איז אפילו מטעמם ערוועלט געווארן אין די הנהלה פון די טראדיציאנאלע אידישע קהילה אין לאדזש, אין יאר 1937, האט ער זיך אבער אין ענדע נישט פארטראגן מיט זיי און נאך א סכסוך האט ער זיך פון זיי אפגעטיילט. א חבר אין די אידישע הנהלה הקהילה איז ער אבער פארבליבן, כאטש נישט פון די שורה הראשונה ממש. ד.ה. ער איז געווען דער ראש הקהל’ס וויצע’ס סגן.
אנהויב פון די געטאו
ווען די מלחמה האט אויסגעבראכן, אין ערשטן ספטמבר 1939, איז רומקובסקי איז געווען 62. ווי נאר די דייטשן זענען אריינגעקומען אין א שטאט פלעגן זיי באשטימען א ‘אידנראט’, אלס אזוי גערופענע נייע אידישע קאנסולס, כדי זיי זאלן דינען ווי א ברידזש צווישן די נאציס אין די אידישע פאפולאציע פון די שטאט און שפעטער אין די געטאוס.
רומקובסקי איז געשטעלט געווארן אין אמט, דעם דרייצטנטן פון אקטאבער 1939, דורך אלבערט לייסטר, א דייטש, דער הויפט פון דער ציווילער פירערשאפט אין לאדזש, אלס עלצטער פון דער לאדזשער אידנראט. אלבערט האט אים דעם טיטול געגעבן: דער אידן-עלצטער. ס’איז נישט קלאר פארוואס גענוי אלבערט האט פונקט אים אויסגעקליבן. ס’איז אבער יתכן צוליב איינס: רומקובסקי איז געווען דער איינציגסטער פארבליבענער פון די לאדזשע הנהלת הקהילה. (די אנדערע ראשי הקהילה און רבנים האבן שוין פון פריער זיך אפגעטראגן. די אינטעליגענציע און אידישע פירערשאפט זענען אנטלאפן אדער תיכף ווי נאר די מלחמה האט אויסגעבראכן און ווער פון זיי ס’איז געבליבן האט - נאכ’ן צוזעהן דאס זיך איזדעקעווען פון די נאציס אויף די אידן אין די גאסן בריש גלי, צו מיט’ן פארכאפן מענטשן צו צוואנגס לאגערן, צו די רציחות אין די גאסן און די השפלות און דאס צושפארן און צעשטערונגען פון בתי כנסת וכדומה - געהויבן פיס און אנטלאפן ווער ס’האט געקענט.) א צווייטע סיבה פארוואס לייסטר האט אים קען זיין אויסגעקליבן איז זיין באנעמונג וואס האט ווארשיינליך געמאכט א פאזעטיווער רושם אויף לייסטר. טראץ זיין עלטער, איז רומקובסקי, א הויכער מאן, נאכאלס געווען אין די כוחות, פיהל מיט ענערגיע און האט א גוטן דייטש באזיצט. יש אומרים אז די דייטשן האבן אים גאר געגליכן ווייל מיט זיין בלויע אויגן און באנעמונג האט ער קיין איד בכלל נישט אויסגעקוקט.
אין דער אפיציעל-געשריבענער באפעהל וואס האט געשטעלט רומקובסקי אין די פאזיציע פון מאכט איז געשטאנען צווישן אנדערע:
"דו (רומקובסקי) ביסט אויטאראזירט אנצונעמען סיי וועלכע מיטל עס נויטיגט זיך, גיבן סיי וועלכע באפעהל עס פאדערט זיך, צו אינפארסירן די סמכות וואס איז דיר געגיבן געווארן, אפילו צו נוצן די אידישע פאליציי ארויפצוצווינגען דיינע פאדערונגען אויף אלעמען. אלע משא ומתן מיט די דייטשע אויטאריטעטן זאל גיין נאר דורך דיר...אריינגערעכנט דאס צושטעלן עסן...דו ביסט דערפאר אויטאראזירט אויסצוטיילן און אוועקצונעמען ווי ס’שמעקט דיר (בלי תמורה – אהן אויסטויש)..אלע נויטיקע פראדוקטן… אזוי אויך ביסטו בכח צו אַסיינען די אידן צו די ארבעט.”
אין דער פאזיציע האט ער באריכטעט דירעקט צו די נאצי געטאו אדמיניסטראציע וועלכע איז אנגעפירט געווארן דורך דער ארבייטסלייטר, א דייטש מיט’ן נאמען האנס ביבאו, וועלכער האט אייגענטליך געגיבן רומקובסקי א רעקאמענדאציע צו אלבערט לייסטר פאר די דזשאב.
האנס ביבאו, דאן 37 יאהר אלט, איז אויך אן אינשורנס אגענט געווען פון טרעינינג און א סוקסעספולע ענטרעפרענור און באלעבוס פון א קאװע אימפארטינג קאמפאני איידער די קריג.
אין די ענדע פון די קריג, אין 1944 – געציילטע טעג איידער די רוסן האבן דעם געטאו באפרייט, ווען פון די 245,000 אידן וואס זענען ארגינעל געווען אין לאדזש (און 164,000 אין די געטאו) זענען אצינד בלויז 877 פארבליבן אויפצוראמען און אפרייניגן די געטאו – האט ביבאו געהייסן פאר גרויסע לעכער צו ווערן געגרובן אין די בית הקברות אזוי אז די געסטאפאו זאלן קענען עקסעקיוטן די 877 פארבליבענע אידן כדי ס’זאלן קיינע באווייזן נישט פארבלייבן פון זיינע פארברעכנס. (די 877 אידן האבן צום סוף איבערגעלעבט דורכ’ן זיך אויסבאהאלטן מיט פוילישע חסידי אומות העולם; רעפארטעדלי האט רומקובסקי גארנישט צוטוהן געהאט דערמיט.)
האנס האט שיין פארדינט פון די געטאו, סיי פון די סלעיוו לעיבאר און אזוי אויך פון קאנפיסקירן די אידישע פארמעגנס. ער האט פערזענליך געהאלפן די געסטאפאו פארכאפן אידן צו דעפארטאציע און האט בכוונה אויסגעהונגערט די געטאו איינוואוינער דורכן גיבן זיי ווייניגער עסן פון וויפיהל ער איז באצאלט געווארן זיי צו געבן, לייגענדיג אין קעשענע די דיפערענץ.
רומקובסקי מיט האנס ביבאו
מען שאצט אז די פראפיטס וואס די געטאו האט דזשענערעיטעד פאר די דייטשן איז געווען ארום 14 מיליאן אמעריקאנע דאלאר. ביבאו איז געווען א הונגעריגער פאר געלט מיט א תאווה פאר די גוד-לייף און איינער וואס האט געזוכט לכאורה אז די געטאו זאל ממשיך זיין ווי לענגער איינס, כדי ער זאל קענען פון איר פערזענליך פארדינען און צוויי, ער זאל נישט ברויכן טראנספערירט ווערן פאר שווערערע ארבעט אין די וועירמאכט. ער האט געוואוינט אין א הערליכע הויז אין שטאט, צוזאמען מיט זיין פרוי און צוויי קינדער און באקומען אלע הוצאות אויסגעצאלט פון די ‘רייך’, פלוס די פראדוקטן וואס ער האט רוכש געווען פאר פרוטות, אין פארעם פון אידישע צוואנגס ארבעט, בנוסף צו אלע פערזענליכע טייערע מתנות און חפצים, רויב פון די אידן, וואס ער האט געקריגן בחינם: מעבל, טעפיכער, כלים וכדומה; די אידישע שניידער האבן אויפגענייט די בגדים פאר אים און זיינע קינדער און אזױ נאך פיהלע בענעפיטן.
די געטאו איז פארזיגלט געווארן ענדע אפריל 1940 מיט 164,000 מענטשן אינווענדיג. (נאר פינף חדשים פריער, אין דעצעמבער, זענען 15,000 אידן, מיט גרויס ברוטאליטעט, פארטריבן געווארן צו מזרח פון לאנד, פון די גאסן וועלכע האבן אצינד פארמירט די געטאו, װעלכע זענען געווען די ארימסטע געסער אין די שטאט. דאס אװעקשיקן די אידן האבן זײ אלס חלק פון אַן ארגינעלע פלאן - א פלאן וואס די דייטשן האבן שפעטער דעזערטירט - ארויסצוטרייבן תיכף ”אלע„ אידן פון לאדזש און זיי אוועקשיקן טיפער קיין מזרח אין די שטח פון פוילן וואס די דייטשן האבן גערופן דזשענערל גאווערנמענט; לאדזש איז געפאלן ארויס פון דעם שטח, און האט אקארדינג צו די דייטשע פלאן געזאלט אנעקסירט ווערן אטייל צו ווערן פון דעם רייך און האט דערפאר געדארפט ווערן גענצליך אידן ריין. האלב פון די פארשיקטע אבער זענען געשטארבן אויף די טרעינס פון די קעלט און געדראנג. רומקובסקי האט אין דער אקציע אויך א האנט געהאט אין העלפן די דייטשן זי אויספירן.)
די סייען פינטל (אונטן-רעכטס) איז די סך הכול פון די געטאו (צענטער אין גרױס)
די אידנראט’ס פליכטן אין די געטאו, בראש פון חיים האבן כולל געווען א קאמיונעל קיטשען, חולים היימען, אראנדזשירן דאס שיקן פון צוואנגס ארבייטער ארויס פון די געטאו און דאס פארכאפן פון קוואָטאַס פון אידן פאר "ריסעטעלמענט אין מזרח,” א כינו פאר דעפארטאציע צו די עקסטערמינעישן קעמפס.
בערך פופצן טעג נאכוואס די אידן זענען אריינגעיאגט געווארן אין געטאו האט רומקובסקי אויסגעקליבן 31 פובליק פיגורן צו פארמירן דער קאנסול, זאלן אים העלפן מיט די ארבעט. ווייניגער ווי 3 וואכן שפעטער זענען 20 פון זיי הינגריכטעט געווארן און די איבעריגע זענען פארשוואונדן דורך רומקובסקי’ס ארדערס צוליב וואס זיי האבן נישט איינגעשטאנען צו "ראבער-סטעמפן" זיינע פאליסיס.
די נייע אידנראט וועלכע איז אפפוינטעד געווארן אפאר וואכן שפעטער איז באשטאנען פון מענטשן וועלכע זענען פיהל ווייניגער אנגעזעהן געווען און דערפאר ווייניגער עפעקטיוו געווען ווי די ארגינעלע פערזאנען. אזוי אויך איז די אידישע געטאו פאליציי געווען אינטער רומקובסקי’ס קאנטראל. די אידישע פאליציי מאכט אין די לאדזשע געטאו איז באשטאנען פון ארום 1,200 מאן.
אנאטאל קארי, א אידישע פאליציאנט פון די לאדזשע געטאו פארציילט, אין זיין מעמואר, איבער די אינוואלוומענט פון די פאליציי אין קאנפיסקירן עסן פון די געטאו רעזידענטס און דאס צווינגען אידישע מיידלעך צו האבן סעקס אין אויסטויש פאר ברויט.
רינגלבלום, אן אנדערע פוילישע היסטאריקער און סאושעל ווארקער שילדערעט די אכזריות פון די געטאו פאליציי און צייכנט אהן אז זי איז צומאל געווען גרעסער ווי דאס פון די דייטשן, אוקרייאינער אדער ליטוואקעס אינאיינעם. איבעריג צו דערמאנען אז אין די ענדע האבן די אידישע פאליציי און קאפאוס אלעמאל געטיילט די זעלבע גורל ווי די איבעריגע.
די הלוך ילך אין די געטאו
די ארבעט און פראדוקציע אין די געטאו איז צושטאנד געקומען מיט די מיטארבעט פון די דרויסנדע דייטשע אויפזיכט, איבער’ן געטאו, ספעציעל האנס ביבאו. זיי, די דייטשן האבן אריינגעשיקט אין די געטאו די רויע מאטריאל (עסן נאר איינמאל אין אכט אדער צען טעג) און אין ריטורן האבן די דייטשן צוריק באקומען פערטיג-פאבריצירטע פראדוקטן, די ווערק פון די געטאו איינוואוינער. וויכטיג צו נאוטן אז רוב אידן אין לאדזש זענען געווען בעלי מקצוע, פראפעשאנעלס מיט א פאך, ווי למשל שניידער, שוסטער, וועבער, טישלער און מעטאל ווארקערס וכו’.
אזוי זענען פון חודש צו חודש געשטיגן די דימענדס פאר פראדוקציע פון די געטאו און שפעטער זענען ביסלעכווייז די שולעס און קולטור איינריכטונגען אויך פארוואנדלט געווארן אין פאבריקן און זייערע ארגינעלע פונקציע אויפגעלעזט געווארן. אזוי אויך זענען אלעמענס ארבעטס-שעות לענגער געווארן, צו 12 שעה א טאג, פאר װאס אמאל ווייניגער און ווייניגער באצאלונג וואס האט אויך, קוים וואס געקענט איינקויפן.
רומקובסקי האט ערווארבן אומגעהויערע מאכט דורכ’ן טראנספארמירן די געטאו אין אן אינדוסטריעלע באזע מאנופעקטשורענדיג מלחמה סופלייען צו די ווערמאכט טראכטענדיג מיסטעיקינגלי אז דאס וועט ערלויבן די געטאו צו איבערלעבן דעם קריג. קוקענדיג צוריק איז קאמיש צוהערן איז למשל אין אפריל 1940 האט רומקובסקי זיך איינגעטענהט און "פארלאנגט" פון די דייטשן געלט און עסן אין אויסטויש פאר מאטעריאלן, ציוואס זיי האבן אוודאי נישט מסכים געווען. בלויז עסן זענען זיי איינגעגאנגען צו גיבן אין אויסטויש. עס הערט זיך ווי יענער וואס פרובירט מאכן א דיעל מיט די ים רויבער זאלן אים פריילאזן אין אויסטויש פאר’ן מגלה זיין אין וועלכן טאש ער האלט זיין געלט. (הגם עס איז געווען א פלאן ארגינעל צו ליקווידירן די געטאו ביז שפעטסטנס אקטאבער 1940 ווי אויבן געזאגט.)
רומקובסקי האט פארבאטן דאס אריינשמוגלען עסן אין די געטאו; ער האט געגלייבט אז דאס וועט דעסטאביליזירן די עקנאמיע פון די געטאו בשייכות מיט די פרייזן פאר בעיסיק פראדוקטן. אזוי אויך האט ער נישט ערלויבט קיין דעמאנסטראציעס אדער סטרייקס און גענוצט די אידישע פאליציי זיי מיט צוואנג צו דערשטיקן. לפעמים האט ער אריינגערופן די נאציס זאלן פארשטילן די מהומה וואס האט געווענליך געפירט צו געהארגעטע פראטעסטירער.
די פראטעסטן, צווישן אויגוסט 1940 און ספרינג 1941, אנגעפירט דורך אקטיוויסטן און לינקע פארטייען, אנטקעגן רומקובסקי האבן געזען די ארבעטער איבערלאזן זייערע ארבעטספלעצער און ארויסגיין צו די געסער מיט ליפלעטן וואס האבן געלייענט: "ברודער און שוועסטער! קומט ארויס אין די מאסן, צו ענדליך אויסראטן מיט א פאראייניגטע כח, די שרעקליכע ארימקייט און אכזריותדיקע הנהגה פון די קהילה רעפרעזונטאטן, אנגעוואנדן אנטקעגן אויסגעמאטערטע, אונטערדריקטע און אויסגעהונגערטע פובליק… די סלאגאנען: ברויט פאר אלעמען! לאמיר אלע גיין אין קאמף קעגן די קהילה פאַראַזיט…הארגעט רומקובסקי… עפנט די געטאו..”
ער פלעגט דאן מעניש זיין די פירערס פון אזעלכע פראטעסטן אז זיי האבן נישט געמעגט מער פארדינען א לעבן דורכן ארבעטן, וואס האט ווירטואלי געמיינט אז זיי און זייערע משפחות זענען נגזר געווארן צו א זיכערער אויסגיין פון הונגער. צומאל האט ער די סטרייקערס און דעמאנסטרירער געלאזט ארעסטירן אדער אוועקגעשיקט צו די צוואנגס לאגערן, נישט געזעהן צו ווערן נאכאמאל. אזוי האט ער געמאכט פארשוואונדן יעדער וועם ער האט נישט געגליכן.
ביז ספרינג 1941, ארום א יאהר נאכוואס די געטאו’ס צוימען זענען ארויפגעצויגן געווארן, האבן מער כמעט זיך נישט געפינען קיין גענגער צו רומקובסקי אין די געטאו.
כאטש וואס רומקובסקי האט זיך גרויס-געהאלטן אז זיין לעיבאר אגענדע איז אזוי סוקסעספול אז "גיב עס נאך דריי יאהר און די געטאו וועט ארבעטן ווי א זייגער,” האבן נישט אלע עס אזוי אנגעקוקט. אויבערשטורמפירער מאקס הארן פון אָסטאינדוסטריע האט געזאגט אז די געטאו איז געווען שלעכט געפירט, נישט פראפיטעבל און האט געמאכט די אומנייטיקע פראדוקטן. אסטאינדוסטריע איז געווען איינע פון די פיהלע אינדוסטריעלע פראיעקטן וואס די נאציס האבן איינגעשטעלט אין פוילן צו פראדוצירן פאר זיי פראדוקטן, זיך באנוצענדיג מיט צוואנגס ארבייטער. און אין איר הויכפונקט האט זי אינטערנד 17,000 ארבעטער, פון זיי א 1000 פוילישע אבער די איבעריגע אלע אידן, דורכאויס א נעץ פון לעיבאר און קאנצערטראציע לאגערן, אין די לובין דיסטריקט פון די דזשענעראל גאווערנעמענט טעריטאריע (די נאמען וואס די דייטשן האבן געגיבן פאר די צענטער חלק פון פוילן בשעת די קריג).
מיט זיין הארבע טריטמענט צו זיינע אחים לצרה האט חיים רומקובסקי זיך איינגעקויפט א נאמען אלס א דיקטאטור, דיסטינקט פון די אידנראטן אין די אנדערע אידישע געטאוס, אבער ס’איז אים גאנץ ווייניג אנגעגאנגען. ווען ער האט באזוכט ווארשע אין מאי 1941 האט ער געזאגט ביי פארשידענע געלעגנהייטן צו די ווארשע אידנראט: "מיין מועצה (קאמיטע) ווייסט נאר צו רעדן. מיינע פליכטן פיהר איך אלע אויס אליינס און מיט געוואלד. דיקטאטורשאפט איז בכלל נישט קיין פראסטע ווארט.”
אין אן אנדער פאל, באציהענדיג זיך צו זיין סטייל פון גאווערנען, האט ער געזאגט מיט זיין געווענליכע צינישקייט: "איך בין סיי א קאמוניסט און סיי א פאשיסט באותו זמן.” “איך אקצעפטיר נישט די בעיסיק פון פרייוועט פראפערטי. אלץ באלאנגט צו די מדינה; א פאשיסט אבער בין איך אינדעם וואס איך בין פארארדנט, איך בין מְצִווה איבער אייך אלעמען, עטס זאלטס אויספאלגן מיינע באפעלן. איך בין אחראי אויף אייך, איך בין דער באס דא. נישטא קיינער וואס האט דער פרייהייט מיך איינצוטיילן וואס כ’האב צוטוהן. די כח איז אין מיינע הענט.”
רומקובסקי, אין א דרשה וואס ער האט געהאלטן אנהויב פברואר 1942, האט ער געזאגט: איך דארף פארגעסן פון דער רחמנות’דיגער געפיהל כדי נישט צו לייגן אין א געפאר די גאנצע געטאו. די געטאו איז ווי א שיף אין שטורמישע וואסערן, כדי צו ראטעווען דעם שיף ברויך מען ארויסווארפן א טייל פון די איבעריגע לאסט.” אן אנדער מאל, ווען ער האט באשטראפט די סטרייקער און פראטעסטירער, האט ער עס צוגעגליכן צו א "כירורג וואס ברויך אפשניידן א פיס צו ראטעווען דעם הארץ.”
חלק ב' קומט
לעצט רעדאגירט:
