פולמוס שלום צדיק

מארלי

אלטגעזעסענער קרעמלער
וועטעראן
זיך איינגעשריבן
מאי 15, 2024
מעסעדזשעס
162
רעאקציע ראטע
581
אין די לעצטע וואך צוויי טוט זיך א העפטיגע, סעמי-היציגע, וויכוח אינערהאלב די דתי לאומי אינטעלעקטואלע דתי לאומי קרייזן אין מד"י ארום שלום צדיק און זיין בוך וואס ער האט ארויסגעגעבן "קריאה לתחייתה של הפילוסופיה הדתית". די נושא פון די וויכוח איז, צווישן אנדערע, ארום די ריכטיגע השקפה פון רמב"ם און צו דאס איז כפירה. מעין די גרויסע פולמוס הרמב"ם אין די 13'טע סענטרי נאר דאסמאל ווערט עס געפירט איבער די סאושעל מידיע נעצן בפני קהל ועדה וואס זיצט אינדערהיים קייעט פאפקארן און פאלגט נאך מיט נייגער די אינטערסאנטע אינטעלעקטואלע דעבאטע.

אנגעהויבן האט זיך עס פאר עטליכע יארן צוריק ווען הרב שמואל אריאל האט זיך אפגעזאגט פון זיין פאסטן אלץ ר"מ אין די דתי לאומי ישיבה עתניאל. ער האט נישט אנגעגעבן קיין קלארע סיבה דערצו אבער אבישי גרינצייג האט דעמאלט גע'טענה'ט אז דאס איז געשען צוליב א וויכוח פון הרב אריאל מיט די ישיבה איבער געוויסע דעות כפירה וואס זיי ערלויבן צו ווערן געהערט. און ספעציפיש, ארום א מאמר וואס שלום צדיק, א אנדערע ר"מ האט געשריבן אין א עלון אין ישיבה.

צדיק איז א פראפעסאר אין מחשבת ישראל, א שומר תורה ומצוות און דתי לויט זיין הגדרה. ער האט געשריבן עטליכע ביכער איבער דער רמב"ם און פילאסאפיע אין ימי הביניים, ער איז באקאנט אין אסאך שפראכן, און מאכט א רושם פון א אינטערסאנטע גאונ'ישע כאראקטער.

לעצטע חודש האט צדיק ארויסגעגעבן א בוך ווי ער פארברייטערט זיין מאמר און די שיעורים און לייגט ארויס זיין טעזע באריכות. לכבוד דעם האט הרב אריאל געשריבן א פאוסט אויף פעיסבוק ווי ער שרייבט וואס זענען געווען זיינע אישו'ס מיט צדיק'ס אידעאלאגיע בשעתו ווען ער האט זיך אפגעזאגט. צווישן אנדערע באשולדיגט ער אים אין האלטן די פאלגענדע דעות (איך שרייב א חלק):
  • גאט מישט זיך נישט אריין אין די מציאות. נישט פאר השגחה און נישט פאר שכר ועונש. ווען די תורה רעדט פון שכר ועונש איז עס שקר און עס געצילט צו די מאסן זאלן מקיים זיין מצוות.​
  • גאט מישט זיך נישט אריין אין מציאות אויך נישט כדי זיך צו באווייזן זיך צו מענטשן. נביאים זענען פילאסאפן וואס פארשטייען וויאזוי עס איז כדאי זיך צו פירן.​
  • כנ"ל איז ריכטיג לגבי משה רבינו וואס האט געשריבן די תורה מכח זיין הבנה וויאזוי די אייבערשטער האט געוואלט מען זאל זיך פירן. מעמד הר סיני איז די מעמד וואס משה האט פרעזענטירט זיין ספר צו כלל ישראל.​
  • א איד דארף נישט גלייבן אין גארנישט אויך נישט אין די עקזיסטענץ פון גאט.​
  • די עיקר פון אידישקייט איז קיום המצוות און אמונה איז נאר אן אמצעי דערצו.​
  • תפילה העלפט נישט במציאות עס ווירקט בעיקר פסיכאלאגיש.​
הרב אריאל טענה'ט אז דאס איז כפירה און אז ער האט נישט געקענט בלייבן אין א ישיבה וואס לאזט דאס צו. די פאוסט האט אנגעמאכט א שטורעם און עס טוט זיך דעות לכאן ולכאן און דעבאטעס אין די דעת הרמב"ם אל אווער עגעין. הרב @יששכר כץ האט געשריבן א שארפע קורצע פאוסט קעגן דעם ספר, הלוואי קען ער דא מאריך זיין איבער דעם.

מאנכע האבן באשולדיגט הרב אריאל אין מיספרעזענטינג די דעות פון צדיק אבער איך מיין אז אין עסענס איז ער גערעכט אין די דעות וואס ער איז מייחס צו אים און צדיק פרעגט דאס נישט אפ. ער טענה'ט אין רעקאציע אז די דאזיגע דעות זענען נישט זיינע נאר ער גייט אין די וועגן פון רי רמב"ם און פון די "ראדיקאלע פילאסאפישע רעליגעזע" school וואס איז געווען אין די מעינסטרים פון די הגות היהודית אין ימי הביניים און וואס ער וויל צוריק אויפלעבן היינטיגע טעג.

איך וויל פראבירן אראפלייגן צדיק'ס טעזע וויאזוי איך פארשטיי עס פון וואס איך האב געליינט (איך שרייב בעיקר בעיסד אויף זיין מאמר און אויף וואס כ'האב געליינט אויפן געוועב, די בוך האב איך דורכגעליינט פון אויבנאויף). איך האף דער עולם וועט פארבעסערן און פארברייטערן אין דעם לכאן ולכאן:

פאר איך גיי צו זיין שיטה אין דעם רמב"ם, די הויפט טענות וואס ליגן אין הארץ פון צדיק'ס טעזע איז ווי פאלגענד: די אידישע רעליגע האט נישט קיין זעלבסטשטענדיגע סעט פון בעליפס אין וואס מען דארף גלייבן. עס זענען פארהאן כל מיני 'עיקרי אמונה' אין רעליגע צו וואס מען דארף דערקלערן אז מען גלייבט כדי זיך צו האלטן א חלק פון די רעליגע אבער דאס איז ליידיגע דערקלערונגען אן קיין אייגענע משמעות. די תוכן וואס פונקטליך דאס מיינט זענען אפן צו באשטימט ווערן דורך ריין פילאזאפישע חקירה און אירע מסקנות (וואס זענען אנדערש פון איינער צום צווייטן און טוישן זיך פון צייט צו צייט). לדוגמה: צוויי מענטשן דערקלערן אז זיי גלייבן אין גאט, אבער איינער דעפיינט גאט אלץ א פערסאנעל ענטיטי וואס געפינט זיך 'אין הימל' און דער אנדערע דעפיינס גאט אלץ איידענטיקעל מיט די טבע. ביידע גלייבן אין גאט, די דעפיניציע וואס דאס מיינט איז אבער געוואנדן אין זייערע פילאסאפישע מסקנא.

ממילא דארף נישט צו זיין קיין סתירה צווישן פילאזאפיע און רעליגיע ווייל די מסקנות פון די פילאזאפישע חקירה, זיי זענען די וואס זענען מגדיר די בעליפס. כדי צו ממחיש זיין די טענה שרייבט ער אז די השקפה פונעם רמב"ם אין מעטאפיזישע אישוס ווי גאט, השגחה און נבואה איז אסאך נענטער צו די איסלאמישע פילאזאף אלפאראבי און די קריסטליכע פילאזאף טאמאס עקווינעס ווי צו זיינע פעלאו אידישע דענקער רש"י און רמב"ן. כלומר, די בעליפס זענען מוגדר דורך פילאסאפיע און נישט דורך רעליגיעזע פרינציפלס.

די קאמאן דינאמענעיטער צווישן די רמב"ם, רמב"ן און רש"י איז טאקע נישט די בעליפס נאר די כתבי הקודש און די סיסטעם פון געזעצן צו וואס זענען מחוייב. דערפאר טענה'ט צדיק אז די עיקר מהות פון אידישקייט איז נישט אירע דאקטרינעס און בעליפס נאר איר געזעצן און הלכות. און די געוויכט דארף מען לייגן נישט אויף וואס דער מענטש גלייבט נאר צו ער איז מחוייב צו די מסגרת ההלכתית פון אידישקייט. א מענטש קען זיין א מאטריאליסט, א נאטוראליסט און אן אטעאיסט און דאך זיין א כשר'ע איד א שומר תורה ומצוות.

וואס זאל זיין די סיבה פאר אזא מענטש צו בלייבן רעליגיעז? וועלן מיר שוין זען.

צוריק צום רמב"ם: צדיק בויעט זיין טעזע אויף די רמב"ם, ער האלט אז דער רמב"ם אין מורה נבוכים האט אנגענומען די פילאסאפישע מסקנות עד הסוף אין יעדער נקודת מתח צווישן טראדישענעל קאנצעפטס און פילאסאפיע. צו עס איז די נעיטשער פון גאט, בריאת העולם, השגחה, התגלות, נבואה, שכר ועונש וכו'. דער רמב"ם שטופט אפ יעדער סופערנאטורליכע פענאמענען און פראבירט איינטייטשן אלעס זאל שטימען אין א נאטורליכע און אפשר אפילו מאטריאליסטישע וועג. ווי הרב אריאל האט געשריבן אין זיין פאוסט: התגלות און נבואה איז א אינטלקטואלע הישג פון משה רבינו וואס האט משיג געווען וויאזוי עס איז ריכטיג זיך אויפצופירן, השגחה איז א נאטורליכע רעזולט פון די מענטש'נס אויפפירונג, שכר ועונש איז א פאליטישע מיטל פאר די המון עם וכו'. דאס איז נישט קיין חידוש פון צדיק, איך מיין מען רופט דאס אין מחקר 'פרשנות רדיקלית' פונעם רמב"ם און צדיק טענה'ט אז ער גייט אין די וועגן פון אבן כספי, נרבוני, יצחק פלקאר, לוי בן אברהם, ניסים ממרסיי און לפחות א האלב פון די רמב"ם תלמידים און מפרשים אין ימי הביניים וואס האבן אזוי אפגעלערנט די מורה נבוכים.

די שאלה איז, אויב איז פילאסאפיע וואס איז קובע די בעליפס דעמאלט פארוואס משקיע זיין אזויפיל עפארט צו פראבירן עס אריינקוועטשן עס זאל שטימען מיט די כתבי הקודש וואס שטימען דאך נישט מיט דעם? וואס פעלט אים אויס די רעליגיע? און בכלל: פארוואס זאל א 'רעליגיעזע פילאסאף' ווי שלום צדיק ווייטער אפהיטן די תורה און די געזעצן אן די מעטאפיזישע געשיכטע אונטער דעם וואס גיבט עס א תוקף? וואס איז זיין מאטיוואציע?
די תירוץ איז אז דער רמב"ם האט געהאלטן אז רעליגיע האט בענעפיטס אויף די פערזענליכע לעוועל אבער בעיקר אויף די פאליטישע לעוועל ווייל עס איז וויכטיג כדי צוזאמענצוהאלטן די געזעלשאפטליכע ארדער און דערפאר איז אים געווען וויכטיג צו פראבירן 'שפילן די שפיל' כאילו די כתבי הקודש שטימען מיט די פילאסאפישע כדי צו פארמיידן (פאלשע) כפירה אין די דורך דעם זיך אפלאזן אינצגאנצן פון אידישקייט.
אויך לויט צדיק איז רעליגיע וויכטיג פאר געזעלשאפט און אויך פאר די פעמילי אינסטיטישון וואס איז לדעתו פון די יסודות פון א געזונטע געזעלשאפט. ער טענה'ט, משום מה, אז די היינטיגע מציאות ווייזט טאקע אז רעליגעזע געזעלשאפט איז בעסער און מער מצליח ווי א סעקולער געזעלשאפט, אפגערעדט פון פעמילי אינסטיטושן אין די מערב וועלט וואס איז וואקלדיג און ברענגט פראבלעמען ווי "ירידה בריבוי הטבעי, המצריכה לקלוט מהגרים בהגירה טבעית" כך כלשונו. דאס איז א האסטיגע דריי אין קאנסערוואטיווע ריכטונג וואס צדיק מישט אריין אין זיין טעזע.

א טענה וואס אסאך האבן ארויסגעברענגט קעגן צדיק איז די זלזול מיט וואס ער דרוקט זיך אויס קעגן די וואס האלטן נישט ווי אים. די וואס גלייבן אין טראדישענעל אמונות זענען 'מאמינים באמונות תפלות', די וואס גלייבן אין קבלה זענען 'מאמינים בעבודה זרה'... איך מיין אבער אז אויך אין דעם גייט ער אין די ועג פונעם רמב"ם.

זיין טעזע רעזאנעיט פאר מיר די השקפה פון ישעי' לייבוביץ' און יבלחט"א @מי אני וואס האט אסאך געשריבן דערוועגן בעיקר אין זיין גלארייכן אשכול "דו גלייבסט אין ג-ט?" - קאווע שטיבל
*

יעצט זעה איך אז עס האט זיך געעפנט א אפענע דעבאטע צווישן שלום צדיק און הרב שמואל אריאל פון איבער די גוגל דאקס בלעטער (...) מען קען עס מיטהאלטן דא:
דיון - גבולות האמונה, שיטת הרמב"ם
 
לעצט רעדאגירט:
דריי רעספאנסעס פון ד"ר מיכאל אברהם וואס איך האב געטראפן אויפן נושא.

מאמר שלום צדיק והתפטרות הרב שמואל אריאל מישיבת עתניאל - הרב מיכאל אברהם
רלוונטיות מחשבת ישראל - הרב מיכאל אברהם
מה דעתך על הדעות של שלום צדיק שמובאות בפוסט של הרב שמואל אריאל - הרב מיכאל אברהם

איבער די עצם נושא האב איך מיר גלייך פארגעשטעלט אז ער גייט נישט אויפשפרינגען. אדרבה זיין אייגענע טעזע איז דאך אויך אז מ'דארף און מ'מעג אליין טראכטן, אפגעזען צו עס איז 'כפירה' אדער נישט.
נאר איבער די געדאנקען אז נבואה איז נישט עכט, די תורה איז נישט פון ג-ט אליין, און אז מ'דארף נישט קיין אמונה בשם צו זיין א איד נאר טון מצוות איז גענוג (שיטת אחד העם/ישעיהו ליבוביץ ועוד) דארטן איז ער שטארק מחולק, און ער וועט נישט מצרף זיין צו מנין אזא איינער.
 
  • גאט מישט זיך נישט אריין אין די מציאות. נישט פאר השגחה און נישט פאר שכר ועונש. ווען די תורה רעדט פון שכר ועונש איז עס שקר און עס געצילט צו די מאסן זאלן מקיים זיין מצוות.​
  • גאט מישט זיך נישט אריין אין מציאות אויך נישט כדי זיך צו באווייזן זיך צו מענטשן. נביאים זענען פילאסאפן וואס פארשטייען וויאזוי עס איז כדאי זיך צו פירן​
  • כנ"ל איז ריכטיג לגבי משה רבנו וואס האט געשריבן די תורה מכוח זיין הבנה וויאזוי די אייבערשטער האט געוואלט מען זאל זיך פירן. מעמד הר סיני איז די מעמד וואס משה האט פרעזנטירט זיין ספר צו כלל ישראל​
  • א איד דארף נישט גלייבן אין גארנישט אויך נישט אין די עקזיסטענץ פון גאט.​
  • די עיקר פון אידישקייט איז קיום המצוות און אמונה איז נאר אן אמצעי דערצו​
  • תפילה העלפט נישט במציאות עס ווירקט בעיקר פסיכאלאגיש.​
דאס דערמאנט מיך פון @מי אני
 
דאס דערמאנט מיך פון @מי אני

.

זיין טעזע רעזאנעיט פאר מיר די השקפה פון ישעי' לייבוביץ' און יבלחט"א @מי אני וואס האט אסאך געשריבן דערוועגן בעיקר אין זיין גלארייכן אשכול "דו גלייבסט אין ג-ט?" - קאווע שטיבל
 
ייש"כ!

איך האב טאקע צוגעברענגט די מאמר פון דר. צדיק אין מיין אשכול דארט אויף ק"ש (הגם איך האב טאקע נישט מאריך געווען דערין כדבעי).
 
אוי וויי, קוקט אויס די דעבאטע אויף גוגל דאקס איז געקומען צו א טראגישן ענדע
 
מארלי, ביסט א גאון מיט די סיכום. נאך אין אידיש.

Wow

הגאון רבי יצחק לאווי שליט"א ביי זיין וועכענטליכע ליל שישי שיעור אין בארא פארק האט גערעדט אויף די טאפיק נעכטן נאכט.

View: https://youtu.be/n9RLYneOYqg
 
זייער אינטערעסאנט @מארלי, א דאנק פאר די שיינע סיכום.

שלום צדיק׳ס צד לויט ווי דו לייגסט עס אראפ איז עפעס וואס רעזאנירט מסתמא שטארק מיט אחינו בני ישראל החרדים וואס פראקטיצירן טראדיציאנאלע חרדי׳שע אידישקייט אבער אן די טראדיציאנאלע חרדי׳שע אמונה.

העמיר מוזן מאכן צייט צו הערן וואס ר׳ @יצחק לאווי האט צו זאגן דערוועגן, (ש׳כח @איצטרוביל פארן מיטטיילן).
 
אינטערסאנטע אינטערוויו מיט שלום צדיק וואו ער לייגט אראפ בקיצור זיינע שיטות https://www.makorrishon.co.il/judaism/793495/

א חידוש איז מיר געווען אז ער איז גאר א חוזר בתשובה מילא איינער זוכט עס צו מאכן ארבעטן צו קענען בלייבן דארט וואו ער איז אויפגעוואקסן איז איין זאך אבער גאר אויסוועלן צו זיין א שומתומ"צ אן אמונה איז אינטערעסאנט
 
אינטערסאנטע אינטערוויו מיט שלום צדיק וואו ער לייגט אראפ בקיצור זיינע שיטות https://www.makorrishon.co.il/judaism/793495/

א חידוש איז מיר געווען אז ער איז גאר א חוזר בתשובה מילא איינער זוכט עס צו מאכן ארבעטן צו קענען בלייבן דארט וואו ער איז אויפגעוואקסן איז איין זאך אבער גאר אויסוועלן צו זיין א שומתומ"צ אן אמונה איז אינטערעסאנט
די ארטיקל איז פארמאכט, עס איז שייך אריבערצוברענגען?
 
די ארטיקל איז פארמאכט, עס איז שייך אריבערצוברענגען?


ראשי יהדות
שומר ולא מאמין: ראיון עם הפרופ' שהוציא ספר שמסעיר את המגזר
מצויד ברוחב יריעה היסטורי ובידע פילוסופי נרחב, פרופ' שלום צדיק מנסה להתמודד עם אחד הקונפליקטים המרכזיים של הדתי המודרני: האם אפשר להישאר אדם שומר מצוות גם אם אינך מאמין בעל–טבעי? הפתרון, כך הוא טוען בספר חדש וחתרני, נמצא דווקא בימי הביניים, וזה עולה לו בלא מעט מתנגדים
מאת הרב אברהם סתיו א׳ במרחשוון ה׳תשפ״ה (02/11/2024 20:11)

פרופ' שלום צדיק. צילום: נעמה שטרן

לא קל לתאם פגישה עם פרופ' צדיק. כפי שמצופה מחוקר של הגות ימי הביניים, הוא מתנזר כליל מן השימוש בטלפון סלולרי. "ימי הביניים לא היו תקופה גרועה כפי שהתרבות החילונית מציירת אותה", הוא טוען, "הרבה תופעות 'חשוכות' כמו עבדות או יחס שלילי כלפי נשים התחילו בעיקר בתחילת העת החדשה, ואנשים טועים לחשוב שכך היה תמיד בעבר, ולכן מאשימים את ימי הביניים. ומצד שני, בכל פעם שמוצאים תופעה חיובית בימי הביניים, ההיסטוריונים מחליטים לקרוא לה 'העת החדשה המוקדמת' או 'הרנסנס של המאה ה־12' במקום להודות שימי הביניים פשוט לא היו כל כך גרועים".

פרופ' צדיק, 44, למען הגילוי הנאות, הוא המנחה שלי בתואר השלישי במחלקה למחשבת ישראל בבן־גוריון, ומי שלאחרונה הוציא ספר חדש – "קריאה לתחייתה של הפילוסופיה הדתית" (הוצאת כתב) שבו הוא מנסה למצוא לאתגר האמוני מענה מעט מפתיע בזרם פילוסופי־יהודי נשכח מימי הביניים.

שאלות אמוניות הן עניין שכיח עבור רב ישראלי. לא אחת קורה שצעירים ניגשים אליי ומתוודים בפניי בזו הלשון, פחות או יותר: "גדלתי במשפחה דתית, אני אוהב את התורה והמצוות, אבל יש לי ספקות באמונה. התיאורים של הניסים בתנ"ך נשמעים לי לא הגיוניים, גם העולם הבא ותחיית המתים נשמעים לי כמו רעיון מופרך. לא סביר בעיניי שיש מי שמשגיח על כל מה שקורה לי בחיים ונותן שכר ועונש על כל מצווה או עברה. אני רוצה להישאר דתי, הלוואי שהייתי מאמין, אבל אני מרגיש שזה בלתי אפשרי. האמונה שחינכו אותי עליה פשוט לא מסתדרת לי עם השכל".

השאלה הזו היא מנת חלקו של כל רב. לעיתים נשאלת בנימה של כאב; לעיתים בנימה של ייאוש או התרסה. לפעמים בעקבות אירוע אישי או לאומי מטלטל שמעורר שאלות על רעיון ההשגחה; לפעמים בעקבות לימודים אקדמיים שמעלים תהיות על נוסח התורה או על תכניה. כשהשאלות נותרות ללא מענה יש להן גם השלכות. סקר שנערך בקרב צעירי המגזר ופורסם בעיתון זה לפני כמה שנים הראה שאחת הסיבות הנפוצות לחזרה בשאלה (כ־24% מהדתל"שים ציינו אותה כעיקרית) היא קשיים תיאולוגיים ופילוסופיים. רבנים ומחנכים מתמודדים עם האתגר מזה כמה מאות שנים, בהצלחה חלקית.



בכיפה גדולה לראשו, העטור זקן ופאות, פרופ' צדיק נראה מעט חריג בנוף האקדמי. העובדה שהוא חוזר בתשובה שמגדל עם אשתו הרבנית נוית 11 ילדים ביישוב עתניאל, גם היא איננה אופיינית. אבל הרקורד האקדמי העשיר (ארבעה ספרים ועשרות מאמרים בכתבי העת הנחשבים) מסביר היטב כיצד כבר בגיל 35 התמנה למרצה בכיר באוניברסיטה. אלא שהמחקר האקדמי, עבור פרופ' צדיק, הוא רק האמצעי. מטרתו האמיתית היא לתקן את החברה. הפעם הוא מנסה לעשות זאת באמצעות ספר שייתן מענה רחב ומהפכני למצוקת הספקות האמוניים.

אז מה אתה אומר לנער שמגיע אליך ומספר שהוא לא מסוגל להאמין?

"הבעיה היא שהתרגלנו לזיהוי של 'דת' עם 'אמונות שמרניות על הדת'. מה שאני מראה בספר הוא שהייתה תקופה משמעותית בהיסטוריה של עם ישראל שבה היה ברור לכול שהחיבור הזה בכלל לא הכרחי. אנשים דתיים לחלוטין התלבטו התלבטות דתית אם להאמין באמונות הללו. זו הייתה התלבטות בין זרמים דתיים שונים, כמו שאנחנו מתלבטים היום בין הרב קוק לרב סולוביצ'יק, וגם אם ברור לנו שהזרם שלנו צודק אנחנו לא חושבים שהזרם השני הוא לא דתי. היה בימי הביניים זרם דתי שהאמין ששכר ועונש והשגחה פרטית הם שקרים שנועדו להמון, בזמן שהבורא האמיתי הוא אל סטטי שברא בעיקר את חוקי הטבע. ומה שקרה זה שבשלב מסוים בתחילת העת החדשה, הזרם הזה הוכחד לחלוטין בתודעה הציבורית. נוצרה הסכמה בין השמרנים לאתאיסטים על כך שדתיות פירושה בהכרח אמונה בעל־טבעי ובניסי. לכן אדם מודרני שמתחיל להתלבט אם א־לוהים דיבר במעמד הר סיני ואם יש עולם הבא וכולי, מתלבט בפועל אם להישאר דתי או לא. אף שהשאלה הפרקטית אם להמשיך להניח תפילין לא בהכרח קשורה לשאלה התיאולוגית או ההיסטורית ביחס למעמד הר סיני".

וזה עובד?

"יש מחיר למעבר מהעולם הדתי לחילוני או להפך. מחיר שהולך ועולה עם הגיל. כשמגיע לדבר איתי אדם שכבר הוריד את הכיפה, וסיפר להורים שלו או לאשתו שהוא חוזר בשאלה, ברוב מוחלט של המקרים כבר אין דרך חזרה. כי את המחיר החברתי הוא כבר שילם, וקשה מאוד לעשות פניית פרסה אחרי ששילמנו כבר מחיר כבד. אבל אם הוא מגיע בשלב ההתלבטות, ברוב המקרים אנחנו מצליחים למצוא את העמדה האמונית שהוא מסוגל לחיות איתה. זה כמו מחלה שחייבים לאבחן אותה מוקדם. ומה שהייתי רוצה הוא שבמקום להשקיע באבחון ובטיפול, שנפיץ את החיסון מלכתחילה. זה לא אומר שצריך לגדל את כולם כפילוסופים, אבל כמו שכל ילד דתי יודע שהייתה מחלוקת בין החסידים למתנגדים, הוא צריך גם לדעת שהייתה מחלוקת בין הפילוסופים להוגים השמרנים. וגם אם המורה יגיד למה לדעתו השמרנים צודקים, האפשרות הרציונלית תהיה בתודעה. וכך, כשאדם ייטה אליה בעתיד, הוא לא יגדיר את עצמו כמי שיש לו ספקות באמונה אלא כמי שנוטה קצת לעמדת הרמב"ם על פני עמדות שמרניות".

"החברה החילונית מוכרת הצהרות על חופש מיני וזוגיות מתוך בחירה הדדית, אבל היא מספקת אחוזים גבוהים של משפחות חד־הוריות. הרבה אנשים היו רוצים את הסחורה החברתית שהדת מוכרת. אבל בגלל הקשר המלאכותי בין הדת לאמונות שנכרכו בה הם לא מסוגלים לקבל אותה"

פרופ' צדיק נולד למשפחה מסורתית בשווייץ, ומגיל עשר למד בבית ספר מקומי ולא יהודי. ההתחזקות בשמירת מצוות החלה אצלו בגיל 13, כשאופי היחסים בין המינים בחברה הלא דתית עורר בו רצון עז לעבור לחברה שמרנית יותר. בגיל 14 עלה עם משפחתו לירושלים והתחיל ללמוד בתיכון הרטמן, שם נחשף לראשונה אל פרופ' דוד הרטמן ורזי הפילוסופיה הדתית מבית מדרשו. משם המשיך לישיבת ההסדר בעתניאל. במהלך השירות הצבאי השלים את רוב התואר הראשון במחשבת ישראל ומשם המשיך לאוניברסיטה העברית (תואר שני), אוניברסיטת בן־גוריון (דוקטורט), אוניברסיטת תל־אביב ומכון ון־ליר. התנועה שלו בין הישיבה לאקדמיה מבלבלת את שני הצדדים. הוא עצמו טוען כי הוא "נהנה יותר להיות דוס באקדמיה מאשר כופר בישיבה", אבל מתעקש ששני התפקידים חיוניים כדי לנער את שני העולמות מן התפיסות שהתקבעו בהם.

עד גבול מסוים, קל לי לזרום עם פרופ' צדיק. בישיבת הר־עציון גדלתי על המעשה ברב יהודה עמיטל, ששאל אותו תלמיד במדרשייה אם ספר ישעיהו נכתב על ידי נביא אחד, לפי האמונה המסורתית, או מחברים שונים, כמקובל במחקר. "אני לא יודע", השיב הרב עמיטל. והרב יגל, ראש המדרשייה, שהיה עד לשיחה, הזדעזע: "איך העזת לפקפק באחדותו וקדושתו של התנ"ך?". "השמנדריק הזה", השיב הרב עמיטל, "לא באמת מוטרד משלמותו של ספר ישעיהו. הוא בסך הכול מחפש תירוץ להפסיק להניח תפילין. בתשובה שלי הראיתי לו שאף שאיני יודע להשיב על כל שאלה, אני בכל זאת ממשיך להניח תפילין". אבל הפרות שפרופ' צדיק מוכן לשחוט הן קדושות הרבה יותר משאלת מחברו של ישעיהו. העמדות הפילוסופיות שהוא סוקר בספר שוללות את קיומו של מעמד הר סיני, סבורות שאין עולם הבא (או כל צורה אחרת של חיים לאחר המוות), ודוחות את המחשבה על השגחה פרטית.

אם אין שום רובד על־טבעי למציאות, בשביל מה לשמור תורה ומצוות?

"באופן אישי אני נוטה לחשוב כמו אפלטון, שיש בעולם משהו מעבר לחומר. ואני מאמין, בדומה לאריסטו, שיש באדם צד רוחני, עליון, והמימוש שלו הוא שהופך אותנו למאושרים. אבל גם אם נניח שהעולם מטריאליסטי לחלוטין, וכל מה שיש בנפש האדם זה חיבורים של נוירונים במוח, עדיין צריך להיות אדם דתי כדי להיות מאושר ולהגיע ליציבות משפחתית.



"הפילוסופים הדתיים הרדיקליים, ממשיכי דרכו של אבן־רושד, האמינו שהתורה והמצוות ניתנו לנו למטרות חברתיות בלבד. והם צודקים במובן הזה שגם אם אין שום סוג של אמת על־טבעית מאחורי התורה והמצוות, גם אם הן מיתוס ואשליה בלבד, חברה שיש לה מיתוס היא חברה מצליחה יותר. גם אם אנחנו אכן רק קופים מתוחכמים, התורה והמצוות גורמות לנו להיות כלבים מאושרים. גם אם האדם הוא סוג של חיה, הוא חיה חברתית שזקוקה לקשרים משפחתיים יציבים, ואין אפשרות להשיג אותה בלי מערכת החוקים הדתית.

"הכפירה הפוסטמודרנית אוכלת את עצמה וגורמת לחברות שדוגלות בה להתאבד. אין תקופה בהיסטוריה שבה אנשים השתמשו כל כך הרבה באמצעים כימיקליים כדי לשכוח שיש להם חיים גרועים, כמו בחברה הליברלית המודרנית רווית השפע החומרי. החיים בעולם המודרני המערבי הופכים את האדם לאומלל ואת החברה לכושלת. החברה החילונית מוכרת הצהרות על חופש מיני וזוגיות מתוך בחירה הדדית, אבל היא מספקת אחוזים גבוהים של משפחות חד־הוריות. הרבה אנשים מבינים את זה, והיו רוצים את הסחורה החברתית שהדת מוכרת, משפחה יציבה, ילדים וכן הלאה, אבל בגלל הקשר המלאכותי בין הדת לאמונות שנכרכו בה הם לא מסוגלים לקבל אותה".

אני יכול להבין את הערך של אשליה כזאת, אבל איך אפשר לחיות איתה כשחושבים שמדובר באשליה? על מה אפשר לחשוב כשמבקשים בתפילת שמונה עשרה על רפואה או פרנסה אם לא מאמינים בהשגחה?

"כשמתכוונים בתפילה לא צריך בהכרח להתכוון למילים שכתובות בפנים. מתוך המיליונים שמתפללים כל בוקר, מעטים מתכוונים למילים של התפילה. יש כאלו שחושבים על מחירי הנפט ומדדי הבורסה, ומאידך יש מי שמתכוונים לצירופי שמות קבליים שלא קשורים למשמעות הפשוטה של המילים.

"כשאני מתפלל אני מתכוון כדעתו של הרמב"ם. הרמב"ם מסביר במורה נבוכים שאדם צריך לחשוב על השאלה מה אלוקים רוצה ממנו ואיך עליו לעשות זאת. זה מה שאני מנסה לחשוב עליו כשאני קורא את המילים. אנשים חושבים שאם המטרה של המצוות היא חינוכית זה אומר שאין להן ערך. אם מטרת התפילה היא שנחשוב על אלוקים, אנחנו יכולים להסתדר בלעדיה ולחשוב על אלוקים בזמננו החופשי. אבל זה לא נכון. מי שלא יהיו לו זמנים וסדרים קבועים לא יגיע לכך לעולם בחיים הממשיים, וזה תפקידה של התפילה. להזכיר את המטרות לטווח ארוך של החיים. כך גם כשאני מנשק את המזוזה, אני מתכוון להזכיר לעצמי את האידאות שלהן אני שואף. ככל שאדם שוקל יותר דברים במשקפיים של היעדים הגדולים שלו, חייו יהיו טובים יותר, וזו מהות ההשגחה הא־לוהית".

ולמה לשמור דווקא את התורה שלנו אם אתה לא מאמין במעמד הר סיני?

"ספרי קודש נמדדים לפי הערך החינוכי שלהם. זה שהתנ"ך וספרות חז"ל נכתבו לפני אלפי שנים ועדיין מצליחים לחנך את החברה לערכים מוסריים ולשאיפות דתיות – הוא ההוכחה הטובה ביותר לקדושתם. דהיינו לכך שמי שחיברו אותם, יהיו אשר יהיו, הבינו בעומק יוצא דופן את נפש האדם ואת מבנה החברה. כך אני מבין את כוונת הרמב"ם במושג 'תורה מן השמיים'. ומכיוון שהעולם הרוחני והחברתי שלי חשוב לי ואני לוקח אותו ברצינות, אני מקפיד לקיים את החוקים גם בלי להאמין בסיפורי מופתים שנכרכו בהם. בניגוד לספרות הקבלה למשל, שמלבד הכשלים הפילוסופיים החמורים שבה, היא גם נושאת מסרים חינוכיים שליליים כמו עיסוק כמעט אובססיבי בתחום המיני".

"היה בימי הביניים זרם דתי שהאמין ששכר ועונש והשגחה פרטית הם שקרים שנועדו להמון, בזמן שהבורא האמיתי הוא אל סטטי שברא בעיקר את חוקי הטבע. מה שקרה זה שבשלב מסוים בתחילת העת החדשה, הזרם הזה הוכחד לחלוטין בתודעה הציבורית"

הבשורה של פרופ' צדיק אומנם שונה מן הספרות התורנית או האקדמית המקובלת, אבל היא משתלבת בתנועות נוספות שמתרחשות בישראל בעשורים האחרונים. אחת הדמויות הבולטות שמאתגרות את המוסכמות האמוניות המקובלות היא זו של הרב ד"ר מיכאל אברהם, שקורא לאימוץ "תיאולוגיה רזה" ומערער על תוקפם של כמה מיסודות האמונה. למרות הדמיון ביניהם, ועל אף הביקורת שסופגים שניהם מן האגף השמרני, פרופ' צדיק טוען שיש גם הבדלים מהותיים:

"נקודת המוצא שלנו דומה, בכך ששנינו בונים את העולם האמוני על יסודות פילוסופיים. אבל במסקנות יש בינינו כמה הבדלים עקרוניים. הרב מיכאל אברהם מוכיח בכלים פילוסופיים את קיומה של התגלות שמוסרת מידע מסוים שבני האדם לא היו מגיעים אליו בשכלם. אני לא מאמין בהתגלות על־טבעית משום סוג. מצד שני, הרב מיכאל אברהם מאמץ באופן בסיסי את ערכי המוסר הליברליים של החברה המערבית ומנסה לפשר בינם לבין ההתגלות שבתורה. בכך הוא דומה לזרמים הדתיים הליברליים. אני לעומתו מאמין בערכי המוסר שהחזיקו בהם אריסטו ורמב"ם, ולא במוסר הפרוגרסיבי והליברלי. במובן הזה אני קרוב הרבה יותר לתנועות השמרניות האמריקניות שמבקרות את המוסר הפרוגרסיבי. אבל אני לא מסוגל לחבור אליהן כי אני סולד מן הגישה הקפיטליסטית שהן מקדמות. אני מאמין שהתפקיד הבסיסי של חברה הוא לקחת כסף מהעשירים ולהעביר אותו לעניים, בעזרת מדינת רווחה אגרסיבית".


פרופ' שלום צדיק. צילום: נעמה שטרן
בשנים שלמדתי בקורס של פרופ' צדיק במכללת הרצוג ראיתי את תחיית המתים במו עיניי. סטודנטים שהגיעו לשיעור בנושא "הפילוסופיה של ר' חסדאי קרשקש" רק כי המשבצת הסתדרה להם במערכת מצאו את עצמם מתווכחים בלהט על יסודות האמונה היהודית. אני עצמי, שהגעתי לשם כסוג של בילוי להפסקות הצהריים, נשביתי בקסמו של פרופ' צדיק ונמשכתי אחריו לתואר השני והשלישי. גם אם ברבות מן האמונות שלו אני עדיין מפקפק, השתכנעתי שכנוע עמוק בחיוניותה של הפילוסופיה הדתית. מצאתי את עצמי פעם אחר פעם קורא בספרות שנוצרה לפני 700 שנה בספרד ומוצא בה עומק מחשבתי ומקורי שמאתגר ומותח את גבולות האמונה ומעשיר אותה בגוונים שכבר שנים רבות שכחנו איך להשתמש בהם.

כמו כל תנועה דתית חיונית, תחייתה של הפילוסופיה הדתית מעוררת מחלוקות עזות. בימים האחרונים התעורר פולמוס ער ברשתות, כאשר הרב שמואל אריאל כתב שדברי פרופ' צדיק הם כפירה ושאי אפשר להישאר בבית מדרש שדברים אלו נשמעים בו. קל לי להבין אותו. אני זוכר איך יצאתי פעם משיעור של פרופ' צדיק ואמרתי לעצמי שעכשיו אני מבין למה שרפו הרבנים השמרנים את כתבי הרמב"ם. לו היה לפיד בידי, אולי הייתי שורף אותם באותו רגע בעצמי. ואף על פי כן, עדיפה בעיניי מחלוקת דתית סוערת, כזו שמאלצת חידוד של תשתיות האמונה, על תרדמה מנומנמת שאנחנו נאלצים להתעורר ממנה רק מול נער חושב וביקורתי שרוצה להוריד את הכיפה.

תגיות: דתיים לאומייםהרמב"םפילוסופיה
 

רבי יששכר כ"ץ גיסט אויס זיין כעס אויף שלום צדיק, אבער ער מיינט באמת די רמב"ם, לול. ער איז ברוגז אויף די רמב"ם אז ער האט אפגעהאקט גאט'ס קאפ (כביכול).
 
וואו ער קומט אריין קלאר מיט א גוטע עברית. אשאד נאר ער שרייבט עס אין עפעס א פארשטופטע פעיסבוק גרופע וואס מען ליינט קוים אן קיין איינציגע לייק אנשטאט שרייבן דא
 
Back
Top