עד קץ המגולה ועד קץ הטמון

[קץ דוחק]

כ'האב דעם שנירל א נאמען געגיבן אזוי, אין א שפיהל אויף די װערטער קץ המגולה וקץ הימין און מײן ניק קץ דוחק (ֹװאס איז בעצם אױך א שפיהל אױף מוך-מוח דחוק און נאך עפעס װאס איז א חשש גילוי), זײענדיג מרמז אז אין דער שנירל װעל איך פרובירן זיך צו דערטראכטן עד הסוף, פּוּשן די בּאַוּנדעריס װי אזױ מען זאגט, סײ אין נגלה סײ אין נסתר. הגם אין נסתר קען איך נישט קײן סאך. אבער װײסטאך, װאס דו האסט נישט געזעהן ביז הײנט איז געװען נסתר פאר דיך.

אההעםם.. די מײק ארבעט? יא! אקעי, מ'גײמיר לײװ.

ס'איז מיר אזױ אײנגעפאלן אז יענע װעלט קען פשוט זײן אזא אנדערע אדער בעסער א פארקערטע װעלט װי דאהי. ד.ה. אזױ װי עס זענען איבעראל דא דבר והפיכו. װײס, שװארץ; װינטער, זומער. דיע האלבע ערד-קוגל און די אנדערע האלבע ערד-קוגל. ספעיס װײסמיר דאך הײנט איז אויך מסברא א דבר עגול. איז מסתמא יענע װעלט גארנישט מער רוחני אדער סופערנעטשרול װי אונזער; ס'איז נאר פשוט די פארקערטע זײט פון אונזער מציאות אױב ס'איז שײך אזא זאך צוזאגן. א פארקערטע דימענשאן. פולי גשמיות'דיק. מיט א דיפערענט סעט פון נאטורליכע געזעצן. און דארטן מוטשעט מען זיך מיט גאט און מיט אלע קשיות פונקט װי אונז. אזױ װי מ'לעבט דא זיבעציג אכציג יאר, לעבט מען דארטן אויך פאר א באשטימטע תקופה ביז מ'קומט צוריק אהער.

נאך מער, איך גלױב נישט אז זײ קענען עפעס אונז אנקוקן, זעהן װאס מיר טועהן, זעכער נישט אינטעװינירן אין אונזערע געשעפטן, גענוי װי מיר קענען זיך נישט מישן אין זײערע געשעפטן. איך בין משער אז אין יארן צוקומען װעט מאדערנע סײענס אפילו ערפונדן א װעגן װיאזוי צו קאמיוניקירן צװישן די צװײ דימענשאנס, און זיך איבערגעבן מעסידזשעס אײנער דעם צװײטן, אפשר אפילו טרעװלען צװישן די צװײ דימענשאנס אהן דארפן שטארבן, אזױ װי קאלאמבוס האט אײן טאג אױסגעפונען אמעריקע און אזױ װי זײ װעלן אײן טאג געפונען מענטשן אויף אנדערע פלאנעטן.

ס'מאכט פשוט נישט קײן סענס אז די נשמות װי אזױ מאנכע רופן זײ זאלן קענען זעהן און מיטהאלטן אלץ װאס מיר טועהן און נישט קענען אדער טשוזן, נישט צו אינטעװענירן. איך פארשטײ פרי-טשױס, בחירה בלא בלא בלא אבער קאמאן, װער װיל דען נישט סטאפן א האולאוקאוסט? װער װיל דען נישט װארענען זײן קינד און געבן א העידס אפ נישט צו פארן יענעם װעג װײל דארטן איז דא העװי טרעפיק אדער גאר א גליטשיגע און אײזיקע שנײ?

כ'האב נאר געטראכט אז אולי, מיט װאס איז זי א פארקערטע דימענשאן פון אונזערס? אז בשעת װאס אין אונזערס איז מען מוגבל אין מח, דאס הײסט א מענטש קען נישט אלצדינג פארשטײן אבער מ'איז נישט מוגבל אין גוף, דאס הײסט מ'קען (אז מ'האט די מעגליכקײטן) אין טעאריע אנקומען איבעראל אויפ'ן ערד-קוגל. דאס מײנט, מ'איז מוגבל במחשבה אבער אומבאגרעניצט אין גוף. איז אױף יענע װעלט (אדער דימענשאן) איז מען פארקערט: נישט-מוגבל במחשבה, מ'פארשטײט און מ'װײסט אלעס אבער מ'איז מוגבל בגוף. (אײ כ'האב פריער געזאגט זײ האבן די זעלבע קושיות, איה"נ זײ װײסן אלעס חוץ די גאט קשיא) נישט דוקא מוגבל אבער מ'האט נישט קײן גוף. סאוי אין טעאריע "ברויך מען נישט" אינערגעץ פאָרן װײל מ'איז איבעראל אבער מ'דארף און מ'קען נישט אינערגעץ גײן; סאוי מ'איז קײנד-אף מוגבל אין גוף. דארף מען נאך אבער אויסארבעטן די שאלה צו ס'איז דא מקום = ספעיס בכלל אין יענער דימענשאן. לכאו' יא. אבער כ'װעל טראכטן.

 

[שפרה לאווען]

כ'האב נאר געטראכט אז אולי, מיט װאס איז זי א פארקערטע דימענשאן פון אונזערס? אז בשעת װאס אין אונזערס איז מען מוגבל אין מח, דאס הײסט א מענטש קען נישט אלצדינג פארשטײן אבער מ'איז נישט מוגבל אין גוף, דאס הײסט מ'קען (אז מ'האט די מעגליכקײטן) אין טעאריע אנקומען איבעראל אויפ'ן ערד-קוגל. דאס מײנט, מ'איז מוגבל במחשבה אבער אומבאגרעניצט אין גוף. איז אױף יענע װעלט (אדער דימענשאן) איז מען פארקערט: נישט-מוגבל במחשבה, מ'פארשטײט און מ'װײסט אלעס אבער מ'איז מוגבל בגוף. (אײ כ'האב פריער געזאגט זײ האבן די זעלבע קושיות, איה"נ זײ װײסן אלעס חוץ די גאט קשיא) נישט דוקא מוגבל אבער מ'האט נישט קײן גוף. סאוי אין טעאריע "ברויך מען נישט" אינערגעץ פאָרן װײל מ'איז איבעראל אבער מ'דארף און מ'קען נישט אינערגעץ גײן; סאוי מ'איז קײנד-אף מוגבל אין גוף. דארף מען נאך אבער אויסארבעטן די שאלה צו ס'איז דא מקום = ספעיס בכלל אין יענער דימענשאן. לכאו' יא. אבער כ'װעל טראכטן.

Click to shrink...

I love your creative speculations

לויט די מאווי Ghost ביזטו גערעכט מיט דעם.

פאר מיר איז עס געווען זייער soothing צו וואטשן יענע מאווי, נאכ׳ן פארלאזן די חסיד׳ישע וועלט: כ׳האב געפילט בארוהיגט אז כ׳האב באקומען עטוואס אביסל קלארקייט

 

[קץ דוחק]

איך האב לעצטנס געטראכט פון א געװיסע פאראדאקס ארום די נושא פון 'די װעלט זעהט דאך אױס אזױ שײן, אַרטיסטיש און פּערפעקט?', 'ס'מוז זײן אז ס'איז דא א בורא װאס האט אלעס אזױ שײן דעזײנט!', און מצד שני, די קשיא:
'אײ, מען זעהט פיהלע יסורים, שלעכטס און אומפערפעקשאן אויף די װעלט?', 'אפשר איז דער בריאה פשוט געװען אַן עקסידענט?', 'אװדאי זאגן מיר אז אז ס'קוקט אױס אזױ פערפעקט, און אז ס'איז דא דערין אינטעליג'ענטס װײל מיר זענען א חלק עצמו פון דער בריאה, דערפאר קוקט אונז אױס אז אלץ ארום אונז איז װי פאר אונז געגאסן און געמאסטן?!!':

אבער אײדער איך װעל אאַוּטלײנען דעם פאראדאקס װעל איך איבערפארצײלן דעם לעגענדע װאס מ'פארצײלט נאך פון דעם אבן עזרא מיט'ן קאָמפּאָזער. ס'גײט אזוי:
א גױ, א קאמפאזער האט געשריבן א סאָנג אין די פּרעזענץ פון דעם אִבְּן עזרא, בשעת'ן זיך טענה'ן מיט אים איבער די נעיטשור פון גאט און בריאת העולם. צו קדמון, צו חידוש? אַן עקסידענט אדער נישט? א.א.װ. אײדער דער גױ האט פארענדיגט שרײבן דעם ניגון איז ער ארױס פאר א אַפּאָר מינוט אין גארטן. האט דער אבן עזרא גענומען דעם פעדער אין האנט און פארענדיגט די נאָטן פון דעם ניגון. דער גױ קומט צוריק ארײן אין הויז און זעהט דעם ניגון פארענדיגט, זאגט ער דעם אבן עזרא, "דאס איז הערליך פארענדיגט. איך האב נישט געװיסט דו קענסט אויכעט קאמפאזירן?" ענטפערט דער אבן עזרא, "איך האב דאס נישט געטוהן, די טינט האט זיך אױסגעגאסן אויפ'ן פאפיר און די ניגון האט זיך אלײנס פארעענדיגט." "ס'איז אן עקסידענט געװעזן!" לאכט אָפּ דער גױ, "דו מאכסט חוזק פון מיר?". זאגט אים דער אבן עזרא, "נו, דו װעלט, װאס איז אזױ פיהל הערליכער, שענער און מער פערפעקט, פארשטײסטו יא האט זיך געקענט אלײנס באשאפן?"

ריגאַרדלעסס צו די געשיכטעלע איז אמת אדער נישט, איז דער ענטפער צו דער אבן עזרא פשוט: אױב װאלט זיך דער טינט טאקע אױסגעגאסן װאלט פאר אונז אפשר די רעסט פון די שורות נישט אױסגעזעהן װי א ניגון בכלל. ס'װאלט סתם א פנים פון א קאַטשקערײ געהאט. אבער אז דו נעמסט א ברעקל טינט אױף דעם אױסגעגאסענעם פאפיר און שטעל דיך פאר דו קענסט דעם בּרעקעלע פרעגן אױב זײנע סוּרראַנדינגס, זײן סביבה, קוקט אױס װי געגאסן און געמאסטן פאר אים (פּערפעקט)? װאלט ער דיך אױך געענטפערט פּאזיטיװ, װיבאלד ער איז א חלק פון דער עקסידענט. ער װײסט נישט פון עפעס אנדערש.
די זעלבע, פאר אונז ברואים, מענטשעלעך, קוקט די בריאה אױס װי געמאסטן און געװױגן, װײל מיר זענען א חלק פון דעם עקסידענט, מיר זענען פונקט אזױ אױסגעגאסענע טינט װי די רעסט פון די בריאה ארום אנז. נו, שױן, יעצט קען מען פארמולירן דעם פּאַראַדאָקס. דער פאראדאקס ארבעט אזוי:

- װי קען זײן אז די בריאה איז אן עקסידענט, ס'איז דאך דא אזױפיהל שײנקײט און פערפעקשאן אױף די װעלט?
אלא מאי, דער בריאה איז מחודש געװארן דורך א קריעיטאר און ס'איז נישט סתם אן עקסידענט!
- או אינו? מן ײמר ס'איז מחודש, אפשר זעהען מיר נאר די שײנקײטן אין די בריאה װײל מיר זענען אַן אינהערענט חלק דערפון (אזױ װי דער ברעקל טינט אויבן) אבער איה"נ אַן עקסטערנעל ענטעטי מחוצה לה (אױב קען גימאָלט זײן אזאנס) װאלט נישט געזעהן קײן שום שײנקײטן און קײן שום שכל אדער אינטעלידזשענס אין דער בריאה?
- אױב אזױ אבער, עס איז אַן עקסידענט, װאלטן מיר נישט געטארט האבן א מעגליכקײט צו טרעפן דא און דארט, יא אינסטענסעס (פעלער) פון שלעכטס און אומפּערפעקשאן? נאכמער, אפילו די התפעלות װאס מיר האבן װען מיר זעעהן פערפעקשאן, אסטעטיקס און אינטעלידזשענס אין די בריאה, װאלט נישט געטאָרט זײן, װײל התפּעלות פון די בריאה פונקט װי אנטױשונג, אימפּלײס (פאדערט) אז מיר זענען עקסטערנעל (ענטעטיס) מחוץ פון דער בריאה, דהײנו אז מיר שטײען אינדרױסן - מיר זענען נישט קײן חלק פון דער עקסידענט. חיות, צמחים און דוממים האבן נישט קײן סענס פון התפעלות אדער מעגליכקײט אפצושאצן און זיך אימעדזשינען א יקום דיפערענט צו דאס אין װעלכע זײ געפינען זיך אין?! דאס אז מיר קענען זיך יא מצײר זײן עפעס אנדערש, בעסער אדער ערגער, װײזט לכה"פ, אז מיר מענטשן זענען נישט א חלק פון דעם עקסידענט.
- מוז אױב אזױ זײן, אז די בריאה איז נישט געװען א עקסידענט; און אונזער קעפּעסיטי און עיבּילעטי צו אַסעסן פּערפעקשאן אדער פארקערט איז אבּיעקטיװ. ד.ה. גוטס איז עכט גוטס און שלעכט איז עכט שלעכטס, נישט סתם אזא תוצאה פון אונז זײענדיג א חלק פון דער עקסידענט װאס האט זיך אזױ עקסידענטלי געפארעמט ארום אונז
- אויב אזױ אבער אז ס'איז א מחודש'דיקער, אינטעלידזשענט בריאה און תיכנון פון דער װעלט, געשאַפן דורך א קריעיטאר, האוּקאָם עס איז בכלל פארהאן שלעכטס און אומפערפעקשאן (װאס כאמור איז אביעקטיװ)? װאלט נישט א הערליכער און אינטלידזשענט דעזײן געזאָלט עקסקלודן סײ װעלכע סימנים פון טשענס, אומפערפעקשאן און עקסידענט?
- אלא מאי ס'איז יא אַן עקסידענט?!
- אבער אױב ס'איז אן עקסידענט װאלטן מיר נישט געטארט נתפעל װערן פון גוטס אדער שלעכטס. אלץ װאלט געברויכט אויסזעהן פאר אונז נאטורליך און נוטראַל!?
- אלא מאי ס'איז נישט קײן עקסידענט!
וחוזר חלילה.

װעט עמיצער טענה'ן א װעג ארױס פון דעם פאראדאקס, אז מ'זאל זאגן אז שלעכטס און אומפערפעקשאן איז נישט עכט; ס'איז אחיזות עינים, ס'קוקט נאר אזױ אױס?! און בריאת העולם איז װידער נישט קײן עקסידענט?!
דאס איז נישט ריכטיג, װײל אױב זאגט מען שלעכטס און אומפערפעקשאן איז אן אחיזות עינים פאר אונז מענטשעלעך, קען דאך גוטס און השלמה אױכעט די זעלביגע זײן בלױז אַן אילוזיע און אױגן-פארבלענדעניש, קומסטו װײטער צוריק צו דער טענה אז אסטעטיקס און התפעלות (ֹװי דער אבן עזרא האט געװאלט טענה'ן) איז מער נישט קײן הוכחה אױף חידוש העולם!? און ס'קען אפשר יא זײן אז בריאת העולם איז פשוט אַן עקסידענט געװען, אהנע קריעיטאר!?

א מעגליכע װעג ארױס איז אפשר צוזאגן אז אֶין הכי נמי, בײדע זענען אילוזיעס, גוטס און שלעכטס, פערפעקשאן און אומפערפעקשאן. די שאלה איז נאר, זײענדיג אז בײדע זענען אַן אחיזות עינים, פונדעסטװעגן נאָכאַלעם, װעלכע פון זײ זעסטו איז דא מער אױף די װעלט, גוטס אדער שלעכטס, פערפעקשאן אדער אומפערפעקשאן? קוקענדיג אױף מײן לעבן קען איך זאגן אז כ'האב געהאט מער טוב אין לײף װי רעה. יעדער דארף זיך מאכן א חשבון פאר זיך. מוז נאכאלס נישט זײן אז כ'האב אין פאקט געקריגן מער טוב װי רעה, נאר ס'איז מעגליך אז אסאך האט צוטוהן מיט דעם װיִאוּ און אאַוּטלוּק װאס א מענטש האט אויף זיך און זײן פּעסט - שװארץ-קוקער אדער װײס-קוקער.. װאס קלױבט ער אױס צו געדענקען? און פארדעם העלפט מעדיטעישאן און אינטראָספּעקשאָן אסאך.

קלארמאכונג: איך נוץ אפשר די טערמין 'חידוש העולם' פאלשערהײט װײל באמת װערט דער טערם גענוצט װערסוס קדמות העולם בשעת װאס איך נוץ דאס כלפי אַ בּיג-בּענג, אהנע פױרסט-קאוז - אַן עקסידענט.

 

[מר שושני]

הערליכע שרייבעריי
ווי האסטו דיר באהאלטן ביז יעצט??

אגב, די לעגענדע מיטן אבן עזרא איז מן הסתם גענומען א מעשה (לאו דווקא א אידישע מקור. איך וועל פרובירן אויפזיכן.) און ארויפגעלייגט אויפן אבן עזרא וויבאלד (אין ספר סדר הדורות מיין איך) ווערט געברענגט אן אנדערע מעשה מיט א פיוט ווי ער האט צוגעלייגט צו די פיוט פון רבי יהודה הלוי און אזוי געווארן זיין איידעם... עיין שם.